Justitiepaleis op watch list: wat nu?

Het Flageygebouw werd pas gerehabiliteerd nadat Jos Vandenbreeden het als een van de honderd meest bedreigde sites in de wereld kon laten optekenen. Eenzelfde kans ziet de architect-directeur voor het Justitiepaleis, nu World Monument Watch het gebouw op haar lijst plaatste.

‘H et beginsel van de moderne tijden is om gebouwen eerst te negeren en ze achteraf te restaureren,... Bekommer u zorgvuldig om uw monumenten, en het zal niet nodig zijn om ze te restaureren”, schreef kunstcriticus en kunstenaar John Ruskin in 1849 in zijn nog steeds invloedrijk essay The seven lamps of architecture, the lamp of memory (integraal te consulteren op books.google.be). Die wijze raad van Ruskin is nog steeds actueel voor veel monumenten en dus ook voor het Brusselse Justitiepaleis.

Het dossier voor de kandidatuur van het Justitiepaleis werd vanuit het Sint-Lukasarchief op mijn initiatief eind februari 2015 overgemaakt aan het World Monuments Fund. Een internationale jury van specialisten op het vlak van de vrijwaring van het werelderfgoed koos uit 184 inzendingen in 36 landen 50 bedreigde sites, van de prehistorie tot de twintigste eeuw. Op 15 oktober 2015 werd de Watch List 2016-2017 van risicovol en bedreigd werelderfgoed tijdens een persconferentie in New York bekendgemaakt.

Het World Monuments Fund raadt de Belgische overheid aan om werk te maken van een grondige rehabilitatie van het Justitiepaleis. Een chronisch gebrek aan onderhoud sedert de jaren vijftig, onbeslistheid in de besluitvorming en totaal gebrek aan visie op de toekomst van het unieke monument brachten het Justitiepaleis, ontworpen door architect Joseph Poelaert en gebouwd tussen 1866 en 1883, in een angstwekkende toestand van verwaarlozing en aftakeling. Sporadische en ongecoördineerde restauratiecampagnes konden de algemene bouwfysische toestand ondertussen niet optimaliseren.

Achttien jaar geleden, op 10 september 1997, riep het World Monuments Fund het toen leegstaande Omroepgebouw op het Flageyplein uit tot een van de 100 meest bedreigde sites in de wereld. Het werd op de lijst 1998-1999 gezet, eveneens op basis van een dossier dat ik had ingediend. Bij de bekendmaking in New York publiceerden we de poster “zinkende pakketboot”. De nominatie van Flagey gaf de aanzet en was feitelijk de motor tot het openen van een ruim debat over de herbestemming, de renovatie en de restauratie van het verwaarloosde gebouw. Een interdisciplinaire werkgroep met specialisten en investeerders werd opgericht. Vanuit het Sint-Lukasarchief begeleidden we het hele proces evenals het schitterende renovatie- en restauratieproject van architect Philippe Samyn. Vanaf 2002 werd het gerehabiliteerde Flagey een succesverhaal en in 2004 beschreef ik dat hele proces in het boek Studio 4 – Omroepgebouw Flagey, 1933-2002 (cf. e-book op www.samynandpartners.be).

Wereldwijd verspreid kan de nominatie van het Justitiepaleis zowel negatief als positief worden geïnterpreteerd. Houden we het bij de positieve weerklank, dan geldt het minstens als een verwittiging en een ruggensteun vanuit het perspectief dat het World Monuments Fund nastreeft. Bovendien zal de organisatie gedurende de volgende twee jaar in nauw contact blijven en samenwerken met de lokale experten en organisaties die de nu geselecteerde kandidaturen indienden.

Geïntegreerde aanpak
Hoewel het Justitiepaleis specifiek gebouwd werd voor justitie, staat het sedert een aantal jaren voor ruim de helft leeg en huurt de eigenaar 75.000 vierkante meter kantoorruimte voor justitie in banale nieuwbouw rondom het Poelaertplein. Een oplossing voor de leegstand in het Justitiepaleis werd zelfs in 2015 door de Regie der Gebouwen gezocht in het toekennen van een dure marktverkenningsstudie voor de commerciële exploitatie door derden van 42.483 vierkante meter in de sokkel. De resultaten van deze totaal mislukte studie verdwenen prompt in de doofpot. En het recente voorstel van een projectontwikkelaar en zijn architect om een gloednieuw Justitiepaleis te bouwen in de Regentschapsstraat met 26.000 vierkante meter kantoren is nog niet helemaal bekoeld.

Nochtans biedt het Justitiepaleis unieke mogelijkheden om er een moderne justitie te organiseren te midden van een uniek kader. In 2012 werkten we vanuit de Poelaert Stichting beleidsprincipes uit voor het opstellen van een masterplan, een aanzet tot een geïntegreerde aanpak van de Campus Poelaert, waarin het Justitiepaleis een centrale plaats inneemt. Deze beleidsprincipes bieden zowel op programmatisch vlak, het herprogrammeren van de bestaande gerechtsfuncties binnen een ruimtelijke totaalbenadering, als op architecturaal vlak unieke mogelijkheden. Denk maar aan de optimalisering van het gebruikscomfort in het hele gebouw, inbegrepen de veiligheidsvoorzieningen, het opvoeren van het dagelijks en periodiek onderhoud om het gebouw maximaal in conditie te houden in relatie tot een gefaseerde en weloverwogen renovatie en restauratie en het verder ontwikkelen van de cultureel-toeristische en museale infrastructuur. Een blik op de juridische en organisatorische structuur van Bozar kan voor het Justitiepaleis een oplossing op beheersmatig vlak in de hand werken.

Met ruggensteun van het World Monuments Fund liggen nu alle kansen open om in actie te treden. Doen!

Jos Vandenbreeden
Architecture Archive –Sint-Lukasarchief VZW