Luuk van Middelaar, filosoof en speechschrijver Van Rompuy: ‘Nadenken doe ik later wel’

Hij komt uit Nederland, werkt op het kabinet van de voorzitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy, en schrijft speeches voor de ‘president van Europa’. Maar bovenal is Luuk van Middelaar een politiek filosoof met enkele veelgeprezen publicaties op zijn naam, die in hoog-Vorst woont, hoog en droog boven de Europese hoofdstad.

L uuk van Middelaar werkt op het Schumanplein, maar hij springt graag de metro in om tien minuten later aan te schuiven in een restaurant in het centrum van de stad. Het is er druk, ondanks de crisis die dagelijks in onze hoofden gepompt wordt. "Vaak duurt het een hele tijd eer de papieren crisis een vleselijke crisis wordt," zegt Van Middelaar. "Maar crisis is het wel degelijk, in heel Europa."

Er moeten politieke keuzes gemaakt worden, zo wordt verteld. Ofwel houden we vast aan onze natiestaten, ofwel gaan we voor een groot Europa. Wordt die beslissing nu genomen?
Luuk van Middelaar: "Toch niet. Niet iedereen wil het einde van de natiestaat, dus komen we bij een tussenvorm uit."

"Oorspronkelijk werd Europa opgevat als één. Dat Europa werd langzaam opgebouwd na de Tweede Wereldoorlog, en het idee was toen om de natiestaat te verlaten. Dat was toen een begrijpelijk idee, én een briljant idee. Maar die enorme ontwikkeling - een muntunie, een europarlement, een blauwe vlag - heeft niet geleid tot het einde van de natiestaat. In de praktijk zijn natiestaten steeds meer dingen samen gaan doen. Ze dwingen bij elkaar besluiten en compromissen af. En daarvoor hebben ze Europese instellingen nodig, zoals het parlement."

"Verdwijnen doen natiestaten niet. Een louter bureaucratisch Europa vestigen is niet gelukt, behalve om een eenvormige markt te creëren. Beslissingen die het hart van de nationale politiek raken, die kon men niet bureaucratiseren, die bleven het domein van de natiestaat. Naarmate Europa succesvoller is en de natiestaat dichter op de huid zit, wordt de natiestaat ook gedwongen zich meer met Europa in te laten."

U werkt voor Herman Van Rompuy, en op die manier behoort u tot de elite. Is dat een natuurlijke habitat voor een filosoof?
Van Middelaar: "De filosoof moet een kritische afstand bewaren. Deels heb ik die ook, maar niet veel. De druk van de gebeurtenissen is sterker dan de kracht om je eraan te ontworstelen. De reflectie moet je uitstellen. Ik werk nu voor Herman Van Rompuy, erover nadenken doe ik later wel."

"Een van mijn lievelingsfilosofen is Niccolò Machiavelli. Hij was een hoge ambtenaar van de Florentijnse republiek, een prille democratie aan het begin van de zestiende eeuw. Op een bepaald moment kwam de bankiersfamilie De' Medici er echter aan de macht, en toen was het afgelopen met de democratie, en dus met de job van Machiavelli. Maar hij kreeg door zijn ballingschap wel tijd om te schrijven. Mochten de De' Medici's de macht niet hebben gegrepen, dan was Machiavelli waarschijnlijk een aan politiek verslaafde diplomaat en ambtenaar gebleven, die geen afstand van de gebeurtenissen had kunnen nemen."

Woont u graag in Brussel?
Van Middelaar: "Toch wel, en al permanent sinds 2007. Brussel ligt ideaal tussen Nederland en Frankrijk - twee landen waar ik iets mee heb. En het is ook heerlijk onbepaald. Neem nu de Vorstse buurt waar ik woon. Daar loopt van alles door elkaar: migranten, bourgeoisie, bouwvakkers en lagere bourgeoisie. Er zitten geen muren tussen de bevolkingsgroepen. Dat is Brussel ten top."

Ik merk die reflex vaak bij uw landgenoten: Nederland is te strak, Brussel bevrijdt. Bovendien hebben nieuwe Brusselaars vaak de neiging om hun vrijheid in economische termen te zien: keuze tussen winkels, keuze tussen bevolkingsgroepen. Is dat vrijheid?
Van Middelaar: "Er is hier niet echt een klassenmaatschappij, in tegenstelling tot in Nederland. Alle identiteiten vloeien door elkaar in Brussel, er is geen echte elite die de meerderheid uitmaakt. De stad maakt vrij in wezenlijke zin, meer dan in economische. Vrijheid is ontmoeting in de openbare ruimte, op pleinen. Dat creëert toeval, kansen, ideeën. En dat heb je hier."

Wat zou Machiavelli daarover gezegd hebben, over een stad waarin niemand echt in de meerderheid is?
Van Middelaar: "Dat het een absolute voorwaarde voor vrijheid is! Vrijheid in de publieke ruimte veronderstelt strijd tussen groepen. Machiavelli heeft zo het succes van het antieke Rome verklaard: ten tijde van het Romeinse Rijk werden er steeds nieuwe manieren gevonden om de machthebbers en het volk hun strijd te laten uitvechten, en om het volk een stem te geven. Zo is Brussel ook."

Maar anders dan het oude Rome is Brussel alleen voor zichzelf zo'n stad, niet voor een groot Europees rijk.
Van Middelaar: "Dat is waar. Brussel is een afzonderlijke plaats binnen België, maar de uitstraling naar buiten is niet zo sterk."

"Mijn zoontje is naar een Vlaamse crèche geweest, en nu gaat hij naar een Franstalige school. Ik wil er een echt Brusselaartje van maken. Het is belangrijk voor hem om hier te kunnen functioneren. Hij moet met zijn vriendjes op straat kunnen praten. Maar ik weet dat dit gevoelig ligt. Misschien vinden sommige Vlamingen dit verraad. Maar ik heb die gevoeligheid als Nederlander minder. Cela te choque?"

Wat brengt 2012 volgens u?
Van Middelaar: "We gaan vrolijk voort met de euro te redden, van Europese top naar Europese top. Er is geen mirakeloplossing. De voorstelling in de media over de zogenaamde Europese vergaderingen van de laatste kans helpen niet om te begrijpen wat er werkelijk speelt. Voortdurend worden er stapjes genomen die later als één grote stap zullen worden gezien. Ook denk ik persoonlijk dat er uiteindelijk alles aan gedaan zal worden om de euro te redden. Want wat er op het spel staat, is veel groter dan alleen maar geld en banken. Onder de economie liggen immers de verhoudingen tussen groepen landen, de lidstaten. Die hebben vroeger besloten om hun toekomst te delen. Het is ondenkbaar dat de laatste zestig jaar opzij zouden worden geschoven. Die banden mogen niet op het spel gezet worden om financiële motieven."

"Maar de politieke motieven, die worden genegeerd. De euro kwam er niet om de economie te versterken, maar omdat er na de val van de Berlijnse Muur een nieuwe Europese ordening moest komen. De Duitsers hadden steun verworven voor hun hereniging, de Fransen wilden in ruil daarvoor een niet al te sterk monetair Duitsland. Dat was een politieke deal. Alle economische argumenten nadien zijn bijzaak. De existentiële noodzaak van Europa is politiek. Maar die analyse hoor je weinig, wat de onrust alleen vergroot."

Is er geen wervender analyse nodig? Wat twintig jaar geleden gebeurd is, overtuigt mensen daarom nu niet.
Van Middelaar: "Twintig jaar is weinig als het gaat over de relaties tussen natiestaten. Het leven is sindsdien niet wezenlijk veranderd. Termen van op- of neergang zeggen niet veel. Er is verandering."

-----------------
Op maandag 23 januari presenteert Luuk van Middelaar Le passage à l'Europe, de geactualiseerde vertaling van De passage naar Europa (2009) op een avond in Bozar, met onder meer Herman Van Rompuy, Paul Magnette (PS) en Philippe Van Parijs (UCL)

Wie is Luuk van Middelaar?

• Luuk van Middelaar (1973) studeerde in Groningen, Parijs en Amsterdam
• Hij werkte voor Europees commissaris Frits Bolkestein en voor de VVD-fractie (de Nederlandse liberalen) in de Tweede Kamer en was columnist voor NRC Handelsblad en Knack
• Sinds januari 2010 werkt hij voor Herman Van Rompuy, wiens speeches hij schrijft
• Hij doctoreerde in 1999 in de Filosofie met zijn scriptie (en veelgeprezen boek) Politicide - De moord op de politiek in de Franse filosofie. Ook schreef hij De passage naar Europa - Geschiedenis van een begin (uitg. Historische Uitgeverij, nu vertaald naar het Frans)