Literaire Koude Oorlog in het Park van Laken

Recent maakte de CIA een honderdtal geclassificeerde documenten uit de jaren 1950 openbaar. Die werpen een licht op een bijzondere pagina uit de Koude Oorlog. Ze maken meteen ook duidelijk – mocht dat nog niet het geval zijn - dat Brussel ten tijde van Expo ’58 een brandpunt van internationale spionagebedrijvigheid was.

I n The Zhivago affair (nog niet vertaald) van Peter Finn en Petra Couvée wordt uit de doeken gedaan hoe de Amerikaanse geheime dienst met een beetje hulp van het Vaticaan en een Russische dichter de Sovjet-Unie van binnenuit wilde aanvallen. En die aanval werd ingezet vanuit Brussel.

De planners van Expo ’58 hadden in de beste Belgische anarcho-humoristische traditie de paviljoenen van de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten pal naast elkaar geplaatst, rond het Jean Offenbergplein. Er lagen maar een paar tientallen meters tussen beide gebouwen. Het paviljoen van het Vaticaan lag iets verderop en zou een cruciale rol spelen in een bizar hoofdstuk uit de literaire Koude Oorlog. De Amerikanen waren aanvankelijk niet zo opgezet met het succes van het Sovjetpaviljoen. Die hadden namelijk een replica van de Spoetnik mee naar Brussel genomen en dat trok drommen kijklustigen. In het Amerikaans Congres werd de deelname van de VS aan de Wereldtentoonstelling zelfs een pr-nederlaag genoemd. Toch gebruikte de CIA de expo om de Koude Oorlog verder te voeren. En dat wilden ze doen via de literatuur.

Boris Pasternak
Aanvankelijk had de CIA het plan opgevat om het communisme ideologisch aan te vallen door de Sovjet-Unie te overspoelen met vertalingen van Westerse literatuur. Maar al gauw kwamen ze tot de conclusie dat het veel interessanter was om gebruik te maken van de ruim voorhanden zijnde Sovjetdissidente auteurs. Hun keuze viel op Boris Pasternak. Die leidde al enkele jaren een teruggetrokken bestaan in zijn datsja (een typisch Russische zomerwoning, KD) in het schrijversdorp Peredelkino. Pasternak had zijn reputatie gevestigd als dichter in de jaren twintig, maar toen de Sovjet-Unie op bevel van Stalin vanaf de jaren 1930 Russische auteurs begon op te leggen hoe ze juist moesten schrijven (in de zogenaamd socialistisch-realistische stijl), was zijn literaire output stilgevallen en beperkte hij zich hoofdzakelijk tot vertaalwerk.

Pasternak lag niet goed bij het regime. Een aantal van zijn buren/collega’s waren in de jaren 1930 al opgepakt en geëxecuteerd. Hun werken verdwenen vervolgens zonder uitzondering uit de Russische bibliotheken en boekhandels. Omdat Pasternak zelf ook behoorlijk kritisch stond tegenover Stalin, werd hij voortdurend in de gaten gehouden. Ondanks de voortdurende dreiging wist hij echter steeds de dans te ontspringen. Zijn minnares Olga Ivinskaya had minder geluk. Zij werd beschuldigd van spionage en naar de goelags gestuurd. Volgens Pasternak had haar arrestatie louter en alleen te maken met haar associatie met hem.

Dokter Zhivago
Na Stalins dood in 1953 en de zogenaamde ‘dooi’ onder zijn opvolger Chroesjtsjov, was Pasternak begonnen aan een roman, Dokter Zhivago. Het vrouwelijk hoofdpersonage Lara was gebaseerd op zijn minnares. Goed beseffende dat hij het boek toch niet in eigen land zou kunnen uitgeven, werden verschillende stukken van het boek het land uitgesmokkeld. Uiteindelijk werd het boek in 1957 bij een communistische uitgever in Italië gedrukt, in het Italiaans.

De CIA ontdekte Dr Zhivago en vond dat het boek een geweldig propagandagehalte had. Immers, zouden de Sovjetburgers hun eigen regering niet in vraag beginnen te stellen wanneer ze merkten dat een exceptioneel werk van hun grootste, nog levende auteur niet eens in eigen land in het Russisch uitgegeven mocht worden? In een interne CIA-nota werd de publicatie van het boek omschreven als “het belangrijkste literaire werk dat ooit uit het Sovjetblok was gekomen”. In dezelfde nota werd de opdracht gegeven om het boek in zoveel mogelijk vertalingen te publiceren, waaronder uiteraard in het Russisch. Een CIA-agent werd ermee belast het Russische manuscript op te sporen. Hij leverde het een paar weken later netjes in, op twee microfilms. De operatie met de codenaam ‘Aedinosaur’ was van start gegaan.

De Russische versie van Dokter Zhivago werd in Den Haag gedrukt, op kosten van de CIA. De duizend exemplaren van het boek werden vervolgens zo efficiënt mogelijk bedeeld. Een aanzienlijk deel daarvan gebeurde tijdens Expo ’58. Ironisch genoeg gebeurde dat via het paviljoen van het Vaticaan. De pauselijke staat had per slot van rekening zelf een vierhonderd jaar lange traditie in het verbieden van boeken. Pas in 1966 werd de beruchte Index afgeschaft. De CIA gooide het evenwel op een akkoordje met zijn buren. In het Vaticaans paviljoen, quasi recht onder de neus van de Sovjets, werden exemplaren van Dokter Zhivago in de handen van de Russische bezoekers gestoken. Het boek zou een eclatant succes worden. Een paar jaar later maakte David Lean er de gekende filmversie van, met Omar Shariff en Julie Christie.

Of Pasternak de gevolgen van de CIA-verspreiding van zijn werk ten volle had ingeschat, is minder duidelijk. Er werd druk gelobbyd om hem de Nobelprijs voor Literatuur toe te kennen en dat gebeurde ook effectief in 1958, onder meer op basis van zijn intussen berucht geworden roman. Het Sovjetregime en de machtige Schrijversbond konden echter niet lachen met de eer die volgens hen een belediging voor de Sovjet-Unie was, en ze dwongen hem af te zien van de prijs. (Enkel Sartre zou nadien de Nobelprijs nog weigeren.)

Twee jaar na deze ophefmakende pagina uit het communistische tijdperk, stierf Pasternak. De documenten over operatie ‘Aedinosaur’ verdwenen vervolgens voor een dikke vijftig jaar achter slot en grendel.