Herinnering aan de Holocaust staat onder druk

Van Laurent Louis tot de aanslag in het Joods museum van Brussel, allebei zijn ze het product van een samenleving die de Holocaust steeds openlijker in vraag stelt. Die graadmeter legt een bredere kloof bloot: het wordt aartsmoeilijk om in diverse en digitale steden een gemeenschappelijke geschiedenis te vinden die iedereen aanvaardt.

Vier gebeurtenissen, die niets met elkaar te maken hebben, behalve dat ze in hetzelfde tijdvak gebeuren, in hetzelfde jaar ook. Ze mogen natuurlijk niet onderling worden verbonden, maar ze vinden wel plaats in een en dezelfde stad.

De jaarwende. Laurent Louis bereikt met zijn beweging Debout Les Belges zijn hoogtepunt. In een zaaltje van het federale parlement verzamelt hij een flink aantal volgelingen. Hij laat uitschijnen dat de Holocaust fel gerelativeerd kan worden, zo niet ontkend. Slotsom: de huidige economische en maatschappelijke malaise is de schuld van het wereldwijde zionisme, de leer die stelt dat Joden een eigen staat nodig hebben. Het zionisme, aldus Louis, beheerst de wereld, onderdrukt moslims, knecht ontwikkelingslanden en perverteert samenlevingen.

24 mei. Mehdi Nemmouche, een Fransman van Algerijnse origine, dringt het Joods museum in Brussel binnen en opent er het vuur. Vier personen sterven. Nemmouche vocht in Syrië, maar bleef onzichtbaar voor de veiligheidsdiensten. Een eenzame wolf, zelfs niet actief op Facebook, in stilte geradicaliseerd. Voor welke zaak? Dat weet men eigenlijk niet. Nemmouche had geen sterke religieuze gevoelens.

Juni. Dyab Abou Jahjah stelt zijn boek De stad is van ons voor. Het is een ‘manifest van een nieuwe meerderheid’, waarmee Abou Jahjah bedoelt: een alliantie tussen politiek links-progressieve krachten, gematigde moslims, mensen die de superdiversiteit omarmen en mensen die het Westen waarin ze zijn opgegroeid, met zijn geschiedenis, normen en waarden en zijn nationale tradities, niet meer als ijkpunt van de wereld beschouwen. Deze meerderheid krijgt vorm in de steden, en vooral in Brussel, zo stelt Abou Jahjah. Hoewel Jahjah een intellectueel is, laat hij niet na Antwerps burgemeester Bart De Wever een ‘zionistenpijper’ te noemen. Nog volgens Abou Jahjah is zijn nieuwe meerderheid de beste garantie tegen een ‘verrechtsing’ van de samenleving, maar ook tegen de militante islam.

Juli. Na de ophef die er in Israël is ontstaan bij de moord op drie Israëlische tieners door Palestijnen, regent het vergeldingen langs beide zijden van de Israelisch-Palestijnse grens. Een Palestijnse tiener wordt vermoord door joodse kolonisten, waarop raketten richting Israël worden gelanceerd. Waarop de Gazastrook wordt geviseerd door het Israëlische leger. Op Facebook laten verschillende Brusselse politici – hoofdzakelijk moslim en/of (extreem)links – hun verontwaardiging over het lot van de Palestijnen blijken. Vaak met oproepen om Israëlische producten te boycotten.
Er broeit duidelijk iets in Brussel, kortom.

Islam
Het werd al eerder gesteld: in deze stad wonen veel immigranten, of kinderen van immigranten. Bij vele moslims onder hen zijn de Joden niet geliefd. Dat toonde alvast onderzoek aan van socioloog emeritus Mark Elchardus van de Vrije Universiteit Brussel. Hij voerde de voorbije jaren onderzoek naar antisemitisme bij scholieren van de tweede en derde graad in Brussel, Gent en Antwerpen. De resultaten zijn duidelijk: van de niet-moslims is om en bij de tien procent antisemitisch, bij moslimjongeren is dat 45 tot 50 procent.

Elchardus: “Wat sociologisch zo mogelijk nog interessanter is, is dat er bij de niet-moslims een duidelijk verband bestaat met sociale achtergrond. Hoe armer of precairder hun situatie, hoe sterker antisemitisch. Bij moslims daarentegen is er geen aantoonbaar verband tussen sociale achtergrond en wantrouwen tegenover Joden. Het maakt met andere woorden niet uit of ze arm of rijk zijn, of hun ouders hoogopgeleid zijn of niet. Dus kunnen we concluderen dat het antisemitisme heel sterk samenhangt met hun religieuze identiteit.”

“Daarmee zeg ik dus niet dat een moslim per definitie antisemitisch is, laat staan dat antisemitisme inherent zou zijn aan die godsdienst,” zo verduidelijkt Elchardus met klem. “Ik zeg daarmee dat, als je een traditionele moslim bent, de kans vandaag groot is dat je antisemitisch bent.”

Kwaad (1)
“Voor mijn generatie is de Holocaust het morele ijkpunt van het kwaad,” zo gaat Mark Elchardus verder. “Ik ben opgegroeid met de schuldvraag die aan de Holocaust vasthing, namelijk een genocide die zich heeft voorgedaan binnen een rijke en hoge Europese cultuur. Andere culturen hebben datzelfde ijkpunt niet, en op zich hoeft dat niet erg te zijn, behalve als mensen daaruit concluderen dat in een diverse samenleving de geschiedenis dan ook maar moet aangepast worden ten gunste van minderheidsgroepen. Groepen die bijvoorbeeld vinden dat door het Westen begane gruwelen in het Midden-Oosten minstens evenveel aandacht verdienen als de Holocaust. Ik wil gruwel echter niet vergelijken. De Holocaust blijft voor mij een ijkpunt van het kwaad omdat het wijst op de gevaren die in onze westerse cultuur schuilen.”

Wetenschap
Voor Elchardus is de demarcatielijn duidelijk: “Het Westen leeft dankzij wetenschap. Dat systeem wil ik verdedigen. Momenteel vormt de traditionele islam hiervan het tegendeel: het gaat lijnrecht in tegen het Westen. Religieus traditionalisme gaat uit van duidelijke normen, gestrengheid in de leer en gehoorzaamheid. Het Westen daarentegen gaat uit van waarden die worden onderzocht. Dat is een moreel project, zeker, maar wel een moreel project dat het resultaat is van een lang traject van onderzoek, en niet van hiërarchie.”

Het Westerse model staat dus onder druk, zegt Elchardus, niet alleen door de traditionele islam, maar ook door een Westerse denkfout. Elchardus: “De individuele vrijheid die we hier kennen is geen uitgangspunt door de natuur gegeven, maar een product van de vrije samenleving. Laten we dat niet vergeten.”

Symbooldossier
Herman Van Goethem is conservator van de Mechelse Dossinkazerne, vanwaar in de Tweede Wereldoorlog transporten naar de concentratiekampen Auschwitz-Birkenau vertrokken. Bijgevolg is hij goed geplaatst om onze herinnering aan de Holocaust te duiden, en de invloed van de symboliek van het Israëlisch-Palestijns conflict op de Holocaust toe te lichten.

Van Goethem: “Onze ‘obsessie’ met de Holocaust komt voort uit de Europese schuldvraag. Men wilde helder duiden waarom de Holocaust had plaatsgevonden, vooral vanaf de jaren 1970. En dus is men dat systematisch gaan onderzoeken. Maar zelfs in Israël leefde de Holocaust niet echt voor het proces van SS-kopstuk Adolf Eichmann begin jaren 1960. De stichting van Israël in 1948 was in de eerste plaats een geopolitiek gegeven, pas later kwam de Holocaust erbij als verhalend element.”

“Momenteel is de Holocaust, zoals ook het Israëlisch-Palestijnse conflict, de inzet van een veel bredere tegenstelling, namelijk de simplistische polarisering tussen ‘het Westerse model’ en ‘de Islamwereld’. Vergelijk het met een symbooldossier als Voeren of Brussel-Halle-Vilvoorde. Vlamingen en Franstaligen bevechten elkaar volgens de eigen logica van een symbolenstrijd, maar aan buitenstaanders valt zoiets niet rationeel uit te leggen.”

Ideologie
“Als we het over symboliek hebben, dan zitten we inderdaad in het vaarwater van ideologie, en ideologie is vaak irrationeel,” zegt Van Goethem. “Hoe vaak ontmoet ik niet mensen die ‘de Jood’ als categorie gebruiken: zo maak je het mee dat een Belgische Jood dus ook schuldig wordt geacht aan Palestijns leed. Ideologie is geen zaak van ratio of intelligentie, maar van groepsidentiteit. Moslims van hun kant zetten zich, om de eigen identiteit te benadrukken, af tegen het Jodendom en het Westen, dat ze als één machtig blok aanzien.”

“Zulke evoluties werken ook door in onze omgang met de geschiedenis. Europa heeft een obsessie met identiteit, waardoor we de Holocaust niet willen loslaten. Migranten stellen echter andere vragen over geschiedenis omdat ze die verbondenheid met de Holocaust niet hebben. Dat mag, maar je wordt nu eenmaal geacht om, als je hier woont, onze samenleving en onze geschiedenis te aanvaarden. Een rode draad daarin is de zoektocht naar de Verlichting. Ook dat is een ideologie, maar door haar nadruk op individuele vrijheid is ze per definitie rationeler dan andere ideologieën.”

Kwaad (2)
Essayist en filosoof Wim van Rooy is somberder in zijn analyse. van Rooy schreef al talloze kritieken op de multiculturele samenleving en de gevolgen van dat idealistische maatschappijmodel.

“Het Westen beleeft momenteel een periode van grote verwarring. Het ontbreekt ons aan de nodige kaders om een aantal maatschappelijke tendensen te zien, en het toenemende antisemitisme en de vlucht van Joden uit Europese steden naar Israël is er daar een van. Meer algemeen zou ik durven stellen dat we hier in Europa in al onze verwarring verleerd zijn om het kwaad te zien. Dat is een moeilijk te omschrijven begrip. Maar we zijn zo bezig met de vraag hoe we een goed mens kunnen zijn dat we een gevaarlijke evolutie over het hoofd zien. Misschien zouden we beter af en toe ons gezond verstand gebruiken in plaats van altijd dreigingen goedgelovig weg te redeneren.”

Obsessie
Hebben jonge mensen dan helemaal geen recht om kritiek te hebben op het Westen, en op het verlichtingsproject? Of op Israël, of het Zionisme? “Uiteraard wel,” zegt de Luikse filosoof en politoloog Jérôme Jamin, die de Franse komiek Dieudonné volgt, een notoire ‘antizionist’ die flirt met antisemitisme, en ook in Brussel populair is onder de jeugd.

Jamin: “Alleen verwarren vele jongeren een kritische geest met eenzijdig kritiek leveren. Een voorbeeld: het is perfect legitiem om kritiek te hebben op de staat Israël, zeker als je in Gaza woont en raketten een kwestie van leven of dood zijn. Dat verandert echter als je hier woont en meent om elke dag kritiek op Israël te moeten hebben. Dan wordt het een obsessie, een bestaansreden, en dan kan je je afvragen of er geen antisemitische agenda achter die kritiek zit.”

“Het is goed dat mensen een kritische geest hebben en vragen stellen bij alles wat de media ons willen doen geloven. Dat is echter een eerste stap. Ik vrees alleen dat voor heel wat mensen die eerste stap volstaat als zingeving. Alternatieve analyses van de geschiedenis zijn dan wel vaak (deels) gebaseerd op ware feiten, maar de gevolgen die mensen er aan geven niet. Zo kom je tot een wereldbeeld waarin kritiek op bijvoorbeeld de Europese Unie perfect leidt naar een systeem dat in handen is van Joden of bankiers, en mensen wil onderdrukken.”

Lastigvallen
“Ook bij mijn studenten merk ik op dat het niet altijd meer vanzelfsprekend is om het over de Holocaust of de Joden te hebben,” zegt Jamin. “Jongeren uit alle lagen van de bevolking vragen zich af waarom het nooit over de Gazastrook mag gaan. Dat is natuurlijk onzin: er wordt ook veel over de Gazastrook bericht, maar men vergeet dat de Holocaust - het gepland vermoorden van mensen op grote schaal door een regime dat verkozen was - niet hetzelfde is als de oorlog in Gaza. Het feit dat de Holocaust in de media nog altijd als ijkpunt wordt gezien, voelt voor jongeren echter aan alsof het alleen maar daar over gaat. En de internetgeneratie zegt dan: ‘Goed, als we ons er geen vragen over mogen stellen, dan lachen we er mee.’ En dan krijg je figuren als Dieudonné of Laurent Louis, die de Holocaust afdoen als de schuld van de blanken.”

Jamin trekt de lijn door: “De jongste generatie is opgegroeid met internet. Dat is een geatomiseerde wereld waarin je perfect je eigen wereldbeeld kan samenstellen, een soort van schijnwereld waarin dingen waar zijn, of misschien niet waar zijn, maar waarin men het gevoel heeft dat het op het einde van de rit allemaal niet uitmaakt. In zo’n wereld hebben websites die een ander, duidelijker verhaal vertellen natuurlijk meer aantrekkingskracht. Mijn vrees is dan ook dat mensen, als ze moeten kiezen tussen een slechte leider of helemaal geen leider, zullen kiezen voor het eerste. Daarom ook dat zoveel aanhangers van alternatieve theorieën de Russische president Vladimir Poetin achternalopen.”
Het is moeilijk om de breuklijn waarvan sprake in dit artikel echt te duiden. Religieus-moreel ontmoet andersglobalisme, paart met internetglobalisme, en bindt zich in een solidaire saus. En nestelt zich in de superdiverse stad.