Grensgevallen (5): Haren

Tot op vandaag is Haren uniek in Brussel. Nog altijd een beetje de allure van een Brabants dorp, maar wel sinds 1921 een integraal deel van de Stad Brussel. Die inlijving wordt doorgaans verklaard door de uitbreiding van de hoofdstedelijke haven. Maar er zit ook een politiek verhaal achter.

In 1921 werd de Stad Brussel plots drie keer zo groot dankzij de annexatie van Laken, Neder-Over-Heembeek, Haren en kleine stukjes Schaarbeek en Molenbeek.

Opmerkelijk is dat de gebiedsuitbreiding disproportioneel groot was naar het noorden en dat dorpen als Heembeek en Haren deel werden van de hoofdstad, maar uit de kluiten gewassen voorsteden als Schaarbeek, Molenbeek, Elsene of Sint-Gillis niet. Nochtans liggen die laatsten veel dichter bij de stadskern.

Niet dat de Stad Brussel niet geprobeerd heeft om de hele agglomeratie in te lijven. Een formele smeekbede uit die tijd: “De gemeenteraad doet een beroep op de vaderlandsliefde en de samenhorigheid van de leden van de wetgevende macht opdat zij spoedig de hereniging van de voorsteden van Brussel zou steunen ter bevordering van de welvaart en belangrijkheid van de hoofdstad.”

Na de Eerste Wereldoorlog circuleerden dan ook verschillende wetsvoorstellen om tot wel zestien gemeenten te laten samensmelten, al dan niet met behoud van evenveel burgemeesters. Maar net als bij eerdere pogingen in die zin, bleek een grootschalige uitbreiding politiek onhaalbaar.

Nochtans werd de nood om de hoofdstad uit te breiden in die jaren als acuut ervaren. Ten noorden van de stad werd gebouwd aan een heuse zeehaven en men vond het best dat die volledig op Brussels grondgebied zou komen. Dat betekende minstens de aanhechting van de kanaaloevers tot in Heembeek en Haren.

Volgens het bereikte compromis werden Laken, Heembeek en Haren uiteindelijk volledig aangehecht. Als het erop aankwam verkozen de betrokken gemeenten de annexatie boven de amputatie van hun grondgebied. Van Schaarbeek en Molenbeek werden slechts kleine stukjes ingenomen. De twee gemeenten kregen daarvoor een financiële compensatie.

Het blijft opmerkelijk dat de Belgische politieke elite instemde met de volledige aanhechting van Heembeek en Haren, maar het moeilijk bleef hebben met de inlijving van de vele andere voorsteden. Een mogelijke verklaring is de wens dat Brussel als hoofdstad een afspiegeling van het land zou zijn, dat “met een zeker linguïstische, sociaal-economisch en politiek evenwicht.” Met andere woorden een stad die niet alleen liberaal en antiklerikaal was, maar ook een beetje Vlaams-katholiek.

“Jarenlang zijn de grote uitbreidingsplannen voor Brussel tegengehouden omdat men vreesde dat het antiklerikale Brussel te machtig zou worden”, vertelt Roel Jacobs, stadsgids historisch raadgever bij VisitBrussels. “Haren en Heembeek waren in die tijd echter nog grotendeels Vlaamse boerendorpen waar de mensen nog stemden volgens het advies van de pastoor.”

Door de twee dorpen bij de grootstad te voegen, hoopte men ook de doorbraak van het rode gevaar te temperen. “Je moet het in de context van die tijd zien. Onder druk van revoluties in Duitsland en Rusland is in België snel het algemeen stemrecht ingevoerd. Velen vreesden dan ook voor een rode doorbraak, zowel in Laken, woonplaats van de Koning, als in Brussel. Die katholieke stemmen zouden dus van pas komen.”

Door de uitbreiding van 1921 kon de Navo zich in de jaren 1960 vlakbij de luchthaven neerstrijken, maar toch op het grondgebied van de hoofdstad. Het hoofdkwartier ligt inderdaad grotendeels op Haren en niet op Evere zoals vaak aangenomen. De nieuwe zetel zal bovendien nog meer in Haren liggen. De gebiedsuitbreiding zorgde er ook voor dat Brussel de controle kreeg over heel wat spoorinfrastructuur. Sindsdien behoren zowel het Vormingsstation als het reizigersstation van Schaarbeek nagenoeg volledig tot het grondgebied van de Stad.

De Navo is niet te vinden in Evere, maar in Haren, de Basiliek van Koekelberg ligt eigenlijk half in Ganshoren en VUB-campus Etterbeek behoort tot het grondgebied van Elsene. De grillige gemeentegrenzen zorgen in Brussel wel eens voor plaatsnaamverwarring. In deze zomerreeks gingen we op zoek naar het verhaal achter grensgevallen. Dit was de laatste aflevering.