Grensgevallen (1): de Louizalaan

De Navo is niet te vinden in Evere maar in Haren, de Basiliek van Koekelberg ligt eigenlijk half in Ganshoren, en VUB-campus Etterbeek behoort tot het grondgebied van Elsene. De grillige gemeentegrenzen zorgen in Brussel wel eens voor plaatsnaamverwarring. In deze zomerreeks gaan we op zoek naar het verhaal achter enkele van die grensgevallen. Aftrappen doen we met de Louizalaan.

Gekeken naar haar grondgebied is de Stad Brussel ongetwijfeld de meest vreemde bestuurlijke entiteit in ons land, misschien zelfs ter wereld. De bizarre vorm is het resultaat van verschillende gebiedsuitbreidingen in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw.

De meest opmerkelijke appendix is waarschijnlijk die naar het zuiden: een smalle corridor van amper 40 tot 100 meter breed en 2,5 kilometer lang die het centrum verbindt met een grote, groene enclave. Het gaat om de Louizalaan en het Ter Kamerenbos, sinds 1864 grondgebied van de Stad Brussel.

Grensconflicten
Door de laan en het park te annexeren, werd niet alleen de gemeente Elsene in twee afzonderlijke stukken gesneden. Ook van Sint-Gillis werd een hoekje afgepitst. Tot op vandaag vormen een handvol gebouwen bij het begin van de laan een minuscule enclave van Sint-Gillis, afgesloten van de rest van de gemeente door de zogenaamde flessenhals, het smallere eerste stuk van de Louizalaan.

De grillige grenzen zijn vandaag schijnbaar onzichtbaar, maar wel van belang voor politieagenten of parkeerwachters. Om de limieten van hun werkterrein te ontwaren moeten zij een scherp oog ontwikkelen voor trottoirs, straatnaamborden en ander stadsmeubilair. Kenners weten immers aan de hand van straatstenen, bushalte of vuilbak in welke gemeente ze zich bevinden.

Toch is het niet te verwonderen dat er nu en dan een grensconflictje uitbreekt omdat een nieuw mobiliteitsplan de buren benadeelt, of een overijverige gemeentearbeider een straatnaambord op de verkeerde straathoek zet.

Om te begrijpen hoe het zover is kunnen komen, moeten we teruggaan naar de jaren veertig van de negentiende eeuw, toen het plan voor de laan vorm kreeg. Geheel volgens de tijdsgeest moest het een brede en rechte verbinding worden. Oude grenzen, meestal ontstaan in functie van natuurlijke obstakels zoals heuvels, bossen of waterlopen, konden niets inbrengen tegen zoveel moderniteit.

Bovendien rekende de jonge hoofdstad in die tijd op een fikse gebiedsuitbreiding. Het stadsbestuur lobbyde voortdurend bij het nieuwe Belgische regime om Elsene en een handvol andere faubourgs te kunnen inlijven. De toekomstige promenade naar het bos en omgeving zou binnenkort wel Brussel worden, daar bestond weinig twijfel over.

Brouwers van Elsene
In het toen nog relatief landelijke Elsene zag men dat enigszins anders. Zowel tegen een opslorping door Brussel als de aanleg van de statige boulevard verzette de gemeente zich als een duivel in een wijwatervat. Of beter gezegd: biervat. De gemeente had een sterke brouwerstraditie (met dank aan het water van de vijvers) en was ook toen al een populaire bestemming voor Brusselaars die in weekend een pint gingen pakken in de vele herbergen.

Het bier was er goedkoper dan in de Stad door de lagere belastingen, een voordeel dat een aanhechting bij Brussel zou teniet doen. Daarnaast vreesde men nog meer voor de toekomst van de lokale handel en horeca als een nieuwe, snellere verbinding potentiële klanten zou weglokken van de meanderende steenwegen die langs de dorpskern en de vijvers naar het bos liep.

In die context kregen de private ondernemers Dejoncker en Jourdan de opdracht om de laan naar het bos te realiseren. Het tweetal raakte echter niet veel verder dan de aankoop van de gronden. De Staat vroeg dan aan de Stad om de opdracht tot een goed einde te brengen. Maar toen het parlement in 1854 een wetsvoorstel voor de annexatie van enkele randgemeenten kelderde, was de Stad te ontgoocheld om een dergelijke investering te doen. Na jaren van getouwtrek leek het project dan ook ten dode opgeschreven.

Toch kwam de laan naar het bos terug op de agenda van de gemeenteraad. Onder impuls van de Koning, maar ook omdat de stedelijke drang naar het bos te sterk bleek. De oudere promenade langs het kanaal, de Groendreef, was door de ontwikkeling van de spoorwegen en de industrialisatie immers veel van haar pluimen verloren.

Na de nodige reflectie werd een nieuw plan uitgewerkt. Het duurde wel nog tot december 1858 voor het tot een akkoord over de aanleg. De Stad zou de werken uitvoeren maar kon wel rekenen op een fikse subsidie van de Staat. In 1862 waren de belangrijkste werken voltooid.

Moderniteit brengt complicatie
Als compensatie voor de getrooste inspanningen, mocht de Stad twee jaar later toch de laan en het tegelijk aangelegde Ter Kamerenbos annexeren. Uitgangspunt voor de nieuwe grenzen waren de gronden die destijds verworven waren door Dejoncker en Jourdan. De grens volgt daarom geen rechte lijn. Of hoe de moderniteit soms zorgt voor complicatie in plaats van vereenvoudiging.

Elsene moest lijdzaam toezien hoe haar grondgebied in twee werd geknipt. De gemeente kreeg, net als Sint-Gillis een financiële compensatie, maar tussen Elsene en Brussel zou het eigenlijk nooit meer goed komen. Nochtans zou de gemeente op termijn profiteren van de laan. Die bespoedigde immers de verstedelijking en bracht heel wat gegoede burgers naar de nieuwe verkavelingen.

De hoofdstad was ook niet echt tevreden met het compromis. Enkele jaren later zou burgemeester Jules Anspach verzuchten: ”Theater, universiteit, promenade, bos, waterbevoorrading, sanering van de Zenne. Brussel doet (lees: betaalt) alles, zonder de voorsteden, vaak ondanks de voorsteden en altijd ten voordele van de voorsteden.”