Filosoof Benzine: 'De koran zegt helemaal niets'

Filosoof Rachid Benzine komt in de KVS vijf keer over de islam praten. Dat is moedig op een moment dat de islam een van haar zwartste bladzijden uit de geschiedenis kent. “De coalitie tegen IS zal niet volstaan om het kalifaat te gronde te richten.”

B enzine schreef vorig jaar Le Coran expliqué aux jeunes, waarin hij de Koran in eenvoudige taal in zijn historische context plaatst. Het is zijn antwoord op de steeds populairdere stromingen in de islam die de Koran zo letterlijk mogelijk proberen te nemen.

Eerder al kreeg Benzine applaus op de banken van de humanisten en vrijzinnigen voor zijn boek Les Nouveaux penseurs de l’Islam, omwille van zijn antropologische kijk op de islam, en de vernieuwende kracht die daarvan uitgaat. Hij zet hiermee de lijn verder die Mohammed Arkoun heeft uitgezet, zijn in 2010 overleden leermeester die net als Benzine de laicité en de islam met elkaar probeerde te verzoenen.

Als we hem ontmoeten in het KVS-café heeft hij al wat interviews achter de rug. Die zijn best vermoeiend. Altijd opnieuw krijgt hij vragen voorgeschoteld over Syriëstrijders, jihadisme en de Islamitische Staat. “Heeft u toevallig een aspirientje bij?” vraagt hij net voor ons gesprek. Hoofdpijn of niet, Rachid Benzine discussieert op het scherp van de snede als het over de islam gaat.

U zei vorig jaar in een interview: de islam is in crisis. Vandaag maken we horror-scenes mee in de Islamitische Staat.
Benzine: “Het is een intellectuele achteruitgang. De islam is voor sommigen een identiteit geworden, voor anderen zelfs een strijd. We moeten het begrip Islamitische Staat ontleden en alles wat gezegd wordt in naam van de islam. En dan zullen we merken dat het om fictie gaat, een imaginaire de terreur met als bedoeling angst te zaaien.”

“Ik ben er zeker van dat de internationale coalitie in het Midden-Oosten niet zal volstaan om het kalifaat te gronde te richten. De coalitie kan de leider doden, maar een andere leider zal opstaan. Precies omdat het idee van een kalifaat voor een deel van de moslims een te realiseren droom is geworden, een soort van ideaal.”

Hoe is dat zo kunnen groeien?
Benzine: “Dat heeft te maken met de geschiedenis van het Midden-Oosten, met het kolonialisme, met de manipulatie van de islam door de Moslimbroeders, met de wahabisatie,... Pas als we al die elementen in rekening brengen, zullen we begrijpen waarom het jihadisme niet zomaar zal weggaan. IS is dus geen louter religieus gegeven, maar komt ook voort uit de geopolitiek van de laatste zestig jaar en de politieke islam.”

Wat te doen? U probeert de islam juist in een humanistisch perspectief te brengen. Kwetst die evolutie u?
Benzine: “We moeten vooreerst aanvaarden dat als Belgen jihadi’s worden dit ook een mislukking is van de Belgische maatschappij. Waarom trekken jongeren die hier zijn opgegroeid naar Syrië, vol ressentiment tegenover de Belgische maatschappij? Waarom slagen ze er niet in om hun eigen leven te redden, terwijl ze dat van anderen willen redden? Dat is een cruciale vraag.”

“Daarnaast heeft de islam nood aan geschiedschrijving. Als moslims zeggen: de Koran zegt dit, dan zeg ik: de Koran zegt helemaal niets! De Koran heeft in zijn 1.500-jarige geschiedenis heel veel interpretaties gekend. En wie beweert terug te grijpen naar de Koran uit de tijd van de profeet zit in een idealistische visie van een islam die nooit bestaan heeft. De zogenaamde islam van de profeet gaat terug op secundaire teksten die pas 150 jaar na Mohammed zijn opgesteld. We zijn op dat moment in een andere tijd, en in een andere maatschappij.”

Dat is wat u in uw boek goed uitlegt, maar helpt dat om de jongeren een beter inzicht te geven? Uiteindelijk kijken ze naar YouTube en gaan ze de radicale weg op.
Benzine: “Mijn boekje is erg in trek bij ouders die met hun kinderen het debat hierover aangaan. Maar u heeft gelijk. Vandaag zijn er niet langer vijf zuilen in de islam maar drie: de Koran, de soenna en het internet.”
“Wie het niet meer weet, gaat bij ‘Liefste Google’ ten rade. Dat is wat de jongeren doen. Ze staan buiten de samenleving, hebben gebroken met hun religieuze traditie. We moeten de jongeren een historische lezing van de islam meegeven, liefst via het onderwijs.”

Is daar ook geen taak weggelegd voor de imams?
Benzine: “Ze zijn daar niet toe opgeleid. De radicalisering gaat vandaag via het internet, en ontsnapt aan elke controle. Bij de sjiieten is er nog een beetje hiërarchie, maar bij de soennieten is het een grote anarchie. Iedereen beweert er de Koran op de juiste manier te lezen, zonder zelfs te verifiëren of de vertalingen correct zijn.”
“Veel woorden in de Koran zijn sowieso al theologisch overladen. Vandaar het belang om terug te grijpen naar die oorspronkelijke teksten en ze opnieuw in hun geografische en historische context te plaatsen. En dan om te begrijpen hoe de Koran verder geëvolueerd is, in interactie met de samenleving.”

U zegt: de Koran is een tijdsdocument. Maar voor veel moslims is de Koran een heilig boek waar niet aan te tornen valt.
Benzine: “Je kan gelovig zijn, en toch weten dat de Koran een historisch document is. Veel christenen hebben daar toch ook geen probleem mee?”

Christenen weten al langer dat de Bijbel niet al te letterlijk moet worden genomen...
Benzine: “Was dat honderd jaar geleden ook zo? En wat met protestanten? Neen, we zien in de hele wereld een terugval van het historisch besef en een emotioneel teruggrijpen naar religieuze teksten.”

Toch lijkt het erop dat de kritisch-wetenschappelijke aanpak bij moslims minder aanwezig is. Volgens sommigen komt dat omdat de Islam geen periode van Verlichting heeft gekend...
Benzine: “De islam heeft zijn verlichting van de zevende tot de dertiende eeuw gekend. Daarna is het ermee achteruitgegaan. Dat is het principe van een beschaving. Die bloeit en gaat nadien tenonder.”

Wil dat dan ook zeggen dat de islamwereld vandaag, en de waarden die eraan verbonden zijn, hiërarchisch lager staat dan het westen, op moreel vlak?
Benzine: “Het zijn aparte beschavingen, met eigen hoogtes en laagtes. Vandaag zit de islam in een houdgreep. Eenieder gebruikt de islam naar eigen goeddunken. Hoe kun je hier dan een sereen debat over houden?”

Vanwaar uw fascinatie voor de Koran?
Benzine: “(is wat gegeneerd). Ik kom uit een traditionele moslimfamilie, waarin ik leerde hoe de engel Gabriël tot Mohammed neerdaalde. Daarna ben ik de Koran historisch gaan bestuderen, en dan zie je het allemaal wat breder. Maar de Koran is hierdoor voor mij een nog sterkere tekst geworden. Neem nu de figuur van Mohammed. Hij is een wees die opgroeit in een patriarchale samenleving. Wezen hebben er geen recht van spreken. Hij heeft geen kinderen van het mannelijke geslacht. Wat betekent dat je op de genealogische lijn gedoemd bent om te verdwijnen. Hij bevond zich dus in de marge van de samenleving. En dan krijgt hij een goddelijke ingeving en zegt hij aan zijn familie, aan zijn omgeving: jullie vergissen zich van bondgenoot. Neen, Mohammed is een uiterst krachtig personage.”

Komen radicaliserende jongeren soms bij u ten rade?
Benzine: “Ik houd wel eens lezingen in moskeeën, maar ik zeg er altijd bij dat ik geen imam ben. Ik bespreek dan samen met de gelovigen de Koran.”

De historische deconstructie van de Koran waarvoor u pleit, is niet eenvoudig. Kan je van jongeren die kritische instelling verwachten?
Benzine: “Ja, ik denk van wel. Je kan al beginnen te vragen of ze op dezelfde manier geloven als hun ouders. Ze zullen meteen zien dat ze op een andere manier hun geloof beleven. Ik ga met de jongeren niet zozeer op zoek naar antwoorden, maar wil onzekerheden introduceren. Vragen laten oproepen. Waarom staat in de Koran zo vaak dat je gehoorzaam moet zijn aan God. Is dat louter een principe van autoriteit? Of is dat omdat de toenmalige samenleving gehoorzaamheid aan God belangrijk vond. Het geloof had toen een utilitair en pragmatisch doel. Daarom staat de gehoorzaamheid zo vaak in de Koran.”

Er staan in de Koran wel meer delicate passages, over gelijkheid man, vrouw, over homoseksualiteit....
Benzine: “Dat is niet waar het in de Koran om draait. Het probleem is dat we in deze onzekere tijden antwoorden willen op onze vragen, op onze angsten, op onze zorgen. En dan geloven we dat de Koran ons hierbij kan helpen. C’est alors que le texte devient prétexte. De tekst wordt een voorwendsel om bijvoorbeeld de ongelijkheid tussen man en vrouw te rechtvaardigen. Terwijl de Koran altijd in interactie moet worden gezien met de periode waarin hij gelezen wordt.”

U wil een moderne islam introduceren...
Benzine: “Neen, het gaat me alleen om de geschiedenis, de context...”

Op het gevaar af dat het postmodern wordt. En dan zijn er geen waarheden meer.
Benzine: “De waarheid is geen object. Je kan er geen ‘ding’ van maken. De waarheid is een horizon. Maar dat is voor ons moeilijk te vatten omdat we doordrongen zijn van wetenschappelijkheid. Het sciëntisme gaat nochtans voorbij aan bijvoorbeeld de esthetische ervaring van het lezen van de Koran. De poëtische en de wetenschappelijke waarheid moeten naast elkaar kunnen bestaan.”

Kan men gelovig zijn en wetenschapper?
Benzine: “Ja natuurlijk.”

Neem nu het leven na de dood. Voor veel gelovigen is dat belangrijk, maar voor een wetenschapper zijn dat baarlijke nonsens.
Benzine: “Een veel belangrijkere vraag is: is er leven voor de dood? Wat er na de dood gebeurt, daarover moet je je als gelovige geen zorgen maken. Dat is de zorg van God. En als we het ons proberen voor te stellen, is dat toch alleen maar een door de menselijke geest beperkte verbeelding.”

Om nog even terug te komen op IS. Voor veel moslims is het moeilijk om hun afgrijzen te uiten, want ze worden in de Westerse samenleving als vertegenwoordigers gezien van die ene unieke islam.
Benzine: “Dat klopt deels. We verwachten van moslims dat ze medeburgers zijn maar van zodra de islam in kwaad daglicht komt, worden ze weer als moslims gezien. Dan zijn ze weer gewoon homo islamicus. Die identitaire reductie kan vermoeiend zijn.”

“Aan de andere kant is het interessant als moslims zeggen: ‘niet in onze naam’. Dat ze hun stem laten horen, zoals in Engeland gebeurt.”

“En dan nog is dit onvoldoende. Je kan wel zeggen: wat IS doet is geen juiste interpretatie van de islam, maar intussen ìs het er wel een. Vandaar ook de nood aan de historische kritiek. Dat die gedachte geleidelijk mag doordingen is mijn hoop voor de islam.”

Rachid Benzine, ‘Le Coran expliqué aux Bruxellois’ in de KVS. In het Frans, simultaan vertaald naar het Nederlands. Start op 2 oktober om 20u30, en daarna nog vier keer in november, december, januari en februari. 9 euro voor 1 lezing, 30 euro voor 5 lezingen. www.kvs.be