De verdwenen Jodentrap

De hoofdstad heeft geen Jodenstraat, ooit was er wel een Jodenbrug, Jodenberg en vier Jodentrappen. Antwerpen bijvoorbeeld heeft wel een Jodenstraat, maar die heeft niets met Joden te maken. Brusselaars Rivka Cohen en Yossi Przedborski doorkruisten heel België op zoek naar prentbriefkaarten van Jodenstraten.

I n Frankrijk is recentelijk ophef ontstaan over het gehucht ‘La Mort aux Juifs’ (‘dood aan de Joden’), een uithoek van het dorp Courtemaux, op honderd kilometer van Parijs. Het Amerikaanse centrum Simon Wiesenthal heeft officieel verzet aangetekend bij de Franse minister van Binnenlandse Zaken, om deze macabere naam te laten veranderen.

De bewoners van het gehucht zijn er niet tegen, en er werden vroeger al eens pogingen ondernomen om de naam te veranderen. Zonder succes, de administratieve molen kwam er blijkbaar niet toe. De burgemeester van Courtemaux twijfelt er nu dan ook openlijk aan of de naamsverandering wel zin heeft. De naam komt bijna nergens meer voor, niet op adressen of wegwijzers, alleen op sommige officiële documenten. Maar gezien de actualiteit blijft dat natuurlijk een uiterst gevoelig onderwerp.

Ook in België zijn er tal van straatnamen die naar Joden verwijzen, en Jodenstraat mag dan neutraal klinken, de bedoeling was dat zeker niet altijd, zegt Rivka Cohen, auteur van vier boeken over het Jodendom en één van de stemmen van La Voix Sépharde op Radio Judaïca. Rivka Cohen: “In de naam Jodenstraat staat ‘Joden’ niet zelden voor schorremorrie of bankiers.” Cohen vond weliswaar geen enkele Jodenstraat in haar geliefde Brussel.

Maar met de boeken van de Brusselse historici Jean d’ Osta en Guillaume Des Marez doorkruist ze de hoofdstad op zoek naar historische sporen. Toen ze in 2006 samen met haar echtgenoot Yossi Przedborski naar de Jodentrap aan restaurant Ravenstein trok, merkte ze dat de benaming Escalier des Juifs/Jodentrap verdwenen was. “Opeens herinnerde ik me levendig dat ik hier als kind van tien, twaalf jaar oud met mijn moeder stapte. Waarom werd er nooit een nieuw straatnaambord opgehangen?” Zo vraagt ze zich af. De Jodentrap komt uit op de Terarkenstraat en de Stuiverstraat, straten die nu niet meer dan een steegje zijn.

De verste herinnering aan de Joden in Brussel gaat terug naar het ontstaan van de stad aan Sint-Goriks. Op de binnenkoer van de Gulden Leeuw, een appartementencomplex van de stad Brussel, loopt een stukje nep-Zenne. Ooit liep hier de echte Zenne, de brug erover heette de Jodenbrug. Het waren de hertogen van Brabant die de Joden in de veertiende eeuw vroegen om aan de huidige Kunstberg handel te komen drijven. Daar was toen een Joods getto, met vier Jodentrappen en de Jodenberg.

Dat anti-semitisme geen 20ste-eeuws verschijnsel is, laat de bronzen plaat in de voormalige sacramentskapel, nu schatkamer van de Sint-Michielskathedraal zien. Op Goede Vrijdag 1370 zou men in de Synagoge van het Joods getto gestolen hosties met een dolk doorboord hebben. Uit de hosties zou bloed gevloeid zijn. In mei 1370 werden zes Joodse families uit Brussel op de brandstapel terechtgesteld, beschuldigd van diefstal en profanatie van de hosties. Hun bezittingen werden in beslag genomen.

Schuld
Hun schuld werd uiteraard nooit bewezen. Maar voor de katholieken was het bloed het bewijs van een mirakel. Het geloof in het zogenaamde mirakel legitimeerde de terechtstelling. Nochtans is er een wetenschappelijke verklaring voor de verkleuring van de hosties: als ongedesemd brood in vochtige omstandigheden bewaard wordt, verschijnt er na een tijd een roodachtige schimmel. En dan heb je het bloed van Christus.

Toen Rivka Cohen en Yossi Przedborski de Sint-Michielskathedraal bezochten waren ze gechoqueerd dat het verhaal van de profanatie van de hosties en de terechtstelling van de Joden niet duidelijker aan de kaak werd gesteld. De Brusselse historicus Roel Jacobs noemde de kathedraal in 2007 een van de grootste antisemitische monumenten van het land. Rivka Cohen schrijft na een bezoek aan het museum van de kathedraal in 2007 waarbij ze een blad met uitleg over het museum in handen werd gedrukt: “Er staat in de flyer geen woord over de valse beschuldigingen (het doorboren van de hosties, dv) aan het adres van de Joodse families. Waarom worden de bezoekers hier niet over ingelicht?”

Behulpzame medeburgers
Rivka Cohen en Yossi Przedborski hebben gedurende vele jaren het land doorkruist op zoek naar prentbriefkaarten van Jodenstraten. Dat ze met antisemitisme geconfronteerd werden, ontkennen ze niet. Maar toch: “Het was een kleine minderheid die ons rechtuit zegde of liet uitschijnen dat ze met Joden niets wilden te maken hebben. Het overgrote deel van de mensen, verzamelaars, conferenciers, historici en archivarissen – van Aarlen tot Antwerpen – waren zeer gedienstig en zeer vriendelijk.”

Dat de ene Jodenstraat de andere niet is, laat Antwerpen zien. De huidige Jodenstraat heet tot 1579 Vaartstraat. De naamsverandering had volgens Rivka Cohen niets te maken met Joden, maar is een verbastering van de tekenaar Pieter de Jode, de Iode of de Oude, de schoonbroer van Jan Bruegel. In het begin van de negentiende eeuw dienden buren klacht in tegen de straatnaam, ze vreesden voor een Joods getto en stelden voor om de naam in Sint-Jozefsstraat te wijzigen. Het verzoek werd geweigerd. En zo heeft iedere Jodenstraat zijn geschiedenis.

Rivka Cohen en Yossi Przedborski zijn begonnen in 2004 met hun tocht door het land, het boek dat ze geschreven hebben is eind 2013 verschenen. Het is een mooi geïllustreerd boek, zeer interessant, maar niet makkelijk. Rivka Cohen schrijft een zeer literair Frans.

‘Balades, Rue des Juifs, cartes postales de la Belgique’ van Rivka Cohen en Yossi Przedborski telt 255 bladzijden, is uitgegeven bij Academia L’Harmattan en kost 28,5 euro.