De Warme Winkel: het startschot van WOI

Het heetgebakerde Nederlandse theatergezelschap De Warme Winkel graaft naar de grond van Gavrilo Princip, die in zijn eentje WO I op gang trapte. "De ene verguist hem, de andere draagt hem op handen."

Wat u ondertussen al wist: honderd jaar geleden, op 28 juni 1914, pleegde Gavrilo Princip een aanslag op de aartshertog Franz Ferdinand, de troonopvolger van het Habsburgse rijk. Bij de aanslag liep zoveel mis dat hij aanvankelijk mislukte, en Princip al teleurgesteld een bakker was binnengestapt toen de kroonprins nogmaals voorbijreed en het startschot voor de Eerste Wereldoorlog alsnog kon worden gegeven. Achter de decorstukken van die aanslag zoekt het viertal van De Warme Winkel – Vincent Rietveld, Mara van Vlijmen, Jeroen de Man en Ward Weemhoff – naar de principes die eraan ten grondslag lagen.

We hebben ons laten vertellen dat jullie er op de scène ook een slagveld van maken.
Ward Weemhoff: Dat gebeurt onherroepelijk. (Lacht) In dit geval ziet men er dan nadrukkelijk een slagveld in, maar met dat soort symboliek willen we zelf altijd zuinig zijn. We proberen de theatrale ruimte te deconstrueren. We willen geen toneelrealiteit creëren, maar iets in het hier en nu. Dus gooien we de decorstukken die voor onze neus staan op een gegeven moment plat. Van een mooi decor willen we altijd liever de achterkant tonen, de manier waarop het werd opgebouwd. Een goede marionettenspeler zie je boven de poppenkast hangen. Dat bevordert de magie, het meedenken en het meeleven.

Dit keer gaan jullie ook aan de slag met het medium film en knutselen jullie om special effects te verkrijgen: dat bepaalde ook de esthetiek van de vroege film in de periode waarover jullie het hebben.
Weemhoff: We zagen de hele voorstelling al voor ons in een soort vals zwart-wit. Maar daar is maar één sequentie van overgebleven. Want zoals dat gaat met goede ideeën: na twee dagen ben je er eigenlijk al op uitgekeken. Nu zit er ook een soort VHS-effect uit de jaren 1990 in, wat mij dan meer doet denken aan de filmpjes die in Nederland nogal explosief zijn, over het optreden van de Nederlandse VN-blauwhelmen tijdens de Joegoslavische oorlog. De esthetiek van die beelden bepaalt voor mijn generatie veel meer het cliché van oorlog.

In de trailer bij jullie voorstelling komt ook Pim Fortuyn even voorbij.
Weemhoff: Ja. Er zijn de afgelopen eeuw tientallen aanslagplegers geweest. Als je probeert na te gaan of dat nu allemaal terroristen waren zoals de vernietigers van de Twin Towers, of een soort vrijheidsstrijders zoals Ché Guevara, dan stel je vast dat veel afhangt van de bril waarmee je naar de geschiedenis kijkt. Met Princip is het vandaag nog net zo: de ene verguist hem, de andere draagt hem op handen.

Hebben jullie veel onderzoek gedaan naar de biografie van Gavrilo Princip?
Weemhoff: We hebben veel gelezen over het begin van WO I in het algemeen, zoals het fantastische boek Slaapwandelaars van Christopher Clark. Dat werpt toch een ander licht dan het standaardwerk, The road to Sarajevo van Vladimir Dedijer. Bijvoorbeeld omdat het ook de aandacht vestigt op de rol die de geldstromen tussen bepaalde landen speelden bij het begin van de oorlog. Over Princip is er net een mooi boek uit van de Nederlander Guido van Hengel, De dagen van Gavrilo Princip. Hij heeft verregaand onderzoek gedaan en heeft ons ook de objectieve verslagen laten lezen van de interviews die een psychiater van Princip afnam toen die gevangenzat in Theresienstadt: dichter dan dat kun je bij die man niet komen.

Jullie gingen een week voor de verjaardag van de aanslag in première, en wisten dus dat jullie in de actualiteit van de herdenking zouden belanden. Was die even grootschalig in Nederland als in België, waar we van een herdenkingsindustrie mogen spreken?
Weemhoff: In België is WO I duidelijk veel meer een levende historie die dicht bij de geboortegrond en de voorouders van de mensen komt. Toch is dat woord ook bij ons veel langsgekomen. Want het is natuurlijk vreemd dat we ons bij zo'n jubileum plots weer in iets wentelen waar tot twee jaar eerder niet meer over werd gesproken. We beseften plots dat wij daaraan mee zouden doen, terwijl we anders juist altijd onbekende mensen en geschiedenissen afstoffen. Maar in de literatuur rond Kokoschka of Stefan Zweig waren we die aanslag al zo vaak tegengekomen als eindpunt van het tijdperk waar we het over hadden, dat we deze voorstelling echt wilden maken. De materiële en geestelijke rijkdom van de Habsburgse dubbelmonarchie was zo groot, dat ze bijna feestend de ondergang tegemoet liepen. Ze gingen letterlijk met grote pluimen op hun hoed de oorlog in, zodat iedereen wist waarop hij moest schieten. En zo volgde op cynische wijze de volwassenwording van Europa.

Wat jullie lekker niet doen is de aanslag van Princip in beeld brengen, hoewel daar nogal wat anekdotiek aan vasthangt.
Weemhoff: We vertrekken met De Warme Winkel nooit van een tekst. Nadat we ons hebben ingelezen, stellen we met zijn vijven scènes aan elkaar voor. Tijdens de eerste repetitie wisten we allemaal nog zeker dat de scène met de aanslag er zeker in zou komen, omdat iedereen daarop kickt en wij ook. Maar twee maanden later heb je die aanslag tot in den treuren onderzocht, en besef je dat dat juist het deel van het verhaal is dat iedereen al kent. Het draait hem niet om de vraag of Princip nu echt een broodje aan het eten was toen de auto met de kroonprins opnieuw voorbijkwam, maar om idealisme, het geloof in verandering, het vormgeven van een nieuwe wereld. Waarbij de geschiedenis dan maar moet uitwijzen of dat idealisme geperverteerd was.

Toch een soort eerbetoon aan Princip?
Weemhoff: (Aarzelt) Ik kan dat niet ontkennen. Hij was ook een 'nobele aanslagpleger'. Terreur was trouwens een begrip dat in die tijd nog maar pas was gemunt door Russische ondergrondse organisaties. In een willekeurig café onschuldige mensen opblazen: dat is toen ontstaan. Maar Princip deed daar niet aan mee. Die wilde echt een ridderlijke aanslag plegen. Een symbolische daad stellen. Daarom hebben Princip en zijn medestanders ook nog erg getwijfeld. Zijn kompaan voor hem heeft niet geschoten omdat hij zag dat Franz Ferdinands vrouw Sophie ook in de auto zat. De vriend van Princip heeft aan de kinderen van het paar zelfs per brief zijn excuses aangeboden omdat hij niet wist dat de troonopvolger het hoofd was van een gezin, en is daar ook voor vergeven. Er was sprake van een soort erecode, die nadien definitief is verdwenen.

De knulligheid waarmee de aanslag werd gepleegd, was misschien juist het gevolg van een soort zorgvuldigheid?
Weemhoff: Ten dele. Maar daarnaast ging het ook technisch op een hilarische manier mis. Met de granaat die niet ontplofte, en de cyaankali die zijn werk niet deed toen Princip zichzelf wilde doden. Want hij wilde alleen een leven nemen als hij ook het zijne gaf. Dat rechtvaardigde de daad. Daarom wilde hij zelfmoord plegen, niet uit angst voor vervolging. Maar dat mislukte ook. In die zin is het een verhaal om van te smullen en hopelijk is de voorstelling voor de kijkers ook een aanleiding om er nog meer over te lezen.

Gavrilo Princip

data: 10 & 11/10, 20.30

tickets: € 8/12/16

taal: NL (EN subtitels)

waar: Kaaitheater, Brussel