Wiseman over 'National Gallery': ‘Ik weet nu hoe je een schilderij leest’

Zo moeilijk is de grootste Amerikaanse fictieregisseur aan te duiden, zo makkelijk de grootste Amerikaanse documentairemaker. Dat is Frederick Wiseman die binnen twee weken 85 wordt. In het leerrijk én erg boeiende National Gallery registreert hij het reilen en zeilen van het gelijknamig museum in Londen.

Ja, National Gallery gunt de kijker een blik achter de schermen van het museum met de grote meesterwerken van de Westerse schilderkunst tot en met de 19de eeuw. Ja, de documentaire leert je heel veel bij over schilderijen en hoe daar naar gekeken wordt. Maar dat doen nog documentaires.

Het uitzonderlijke is dat je door Wisemans veelzijdige aanpak, aanstekelijke nieuwsgierigheid en honger naar kennis een instituut leert kennen als was het een goede vriend.

Waarom National Galery en geen ander museum?
Frederick Wiseman: Het is een schitterend museum én ze gaven me toestemming om te filmen. Hadden ze geweigerd dan had ik andere musea aangesproken. Er zijn veel goeie musea. Maar sommigen zijn te groot. Het Louvre, het Prado, de Hermitage hebben niet alleen schilderijen maar ook beeldhouwwerken en andere kunstvoorwerpen. Die musea zijn zo enorm dat ik nooit zicht zou gekregen hebben op wat zich daar dagelijks afspeelt. De National Gallery heeft 2.400 schilderijen. Dat vinden ze zelf weinig. Als ik wou weten wat er op de agenda van de directeur stond, moest ik maar telefoneren naar zijn secretaresse.

Zelf wat opgestoken van je documentaire?
Wiseman: Wat ik bijgeleerd heb, zit in de film. Ik weet nu een stuk beter hoe je een schilderij leest. Ik ben nooit eerder zo lang in een museum geweest. Ik liep daar twaalf weken rond. Ik heb véél gidsen horen vertellen waar je moet op letten.

Ik onthou dat je een grote culturele, historische bagage nodig om die schilderijen te begrijpen.
Wiseman: Dat historisch, ideologisch, filosofisch kader heb je inderdaad wel nodig. Als je je geschiedenis niet kent, als je de bijbel niet kent, dan is het moeilijk om de schilderijen uit de veertiende, vijftiende, zestiende eeuw te begrijpen. Je kan de vorm en de kleur nog wel waarderen maar je mist véél als de symboliek je volledig ontgaat, als je niet door heb welk verhaal uit het Oude of het Nieuwe Testament verteld wordt.

Veel grote schilders uit de Middeleeuwen stonden ten dienste van de kerk. Grof uitgedrukt: ze maakten propaganda. Een andere keuze hadden ze niet als ze brood op de planken wouden. Het interessante is dat ze wel slinkse wegen vonden om hun ding te doen en de censuur van de kerk te omzeilen.

De voorbije jaren draaide u documentairs over theater, ballet, dans. Vanwaar die plotse interesse in de kunsten?
Wiseman: Als mijn eerste vier films over ballet, theater en musea zouden gegaan zijn en ik daarna pas Titicut Follies (zijn baanbrekende debuut over een gevangenis voor zotten, nr) zou gemaakt hebben, dan zou je nu vragen waarom ik plots overschakel op sociale onderwerpen.

Uiteraard.
Wiseman: Maar de volgorde is toevallig. Ik wil zoveel films maken als maar kan. Over zoveel mogelijk onderwerpen. Sinds midden de jaren tachtig wil ik een film maken over de Comédie Française. Dat kwam er niet van. In 1994 tipt een vriendin dat er een opportuniteit was. Ik naar Parijs. Omdat ik van ballet hou, ga ik na het werk naar het ballet en kom op het idee om het gezelschap te filmen. Een vriend neemt me meer naar de Crazy Horse waar ik een heel andere stijl van dansen ontdek. Ik besluit om ook daar een film over te maken. Tussendoor filmde ik een Amerikaanse bokszaal. Toeval, een grote nieuwsgierigheid en interesse in een waaier aan onderwerpen leiden tot een waaier aan documentaires.

Zijn er instituten die u niet binnenlaten?
Wiseman: Sure. Het Vaticaan, het Witte Huis.

Heeft u dat geprobeerd?
Wiseman: Nee, dat heb ik niet geprobeerd (lacht). De instellingen gaan bijna altijd op mijn vraag in. De enige keer dat ik afgewezen werd was tijdens een film in 1968 over de politie van Los Angeles. Na een week zei men dat ik mocht filmen wat ik wou maar dat ik niet meer met de agenten mocht meerijden. Ik legde de opnames stil en trok naar Kansas City waar ik wel alles filmen mocht. In de jaren 1970 wou het Metropolitan Museum filmen. Ze wouden daar betaald voor worden. Daar had ik geen geld voor en geen zin in. Ik zou nooit iemand betalen.

Het principe is dat ik overal toegang toe krijg. Maar ze mogen me vragen om een specifieke gebeurtenis weg te laten. Ik heb geen goddelijk recht om te tonen wat ik maar wil.

National Gallery gaat niet alleen over schilderkunst. U filmde ook bestuursvergaderingen.
Wiseman: Ik wil laten zien wat het beheer van een museum inhoudt. De National Gallery is staatseigendom en vraagt geen entreegeld. Financieel hangen ze grotendeels van de staat af. Die grijpt niet rechtstreeks in maar kan het budget wel terugschroeven als er een financiële crisis is. Omdat het museum publiek goed is moeten ze goed rekening houden met hun relatie met hun aandeelhouders: de burgers van het land, de bezoekers.

Is de buitenlandse toerist ook aandeelhouder?
Wiseman: Ze doen je in elk geval geen ingang betalen als je niet Engels bent maar Belgische of Frans. Het benieuwt me wel wat er zou gebeuren als ze de buitenlanders plots zouden doen betalen. Ik denk dat de Europese Unie zou uiteenvallen (lacht).

Dat niet maar we zouden wel onze schilderijen terugvragen.
Wiseman: Daar zeg je zomaar iets. Weet je waar de basis van de collectie vandaan komt? De Franse Hertog van Orléans was de Engelse banken na de Franse Revolutie een bom geld verschuldigd en gaf zijn collectie als onderpand. Slimme zet van die banken.

Laat je een onderwerp volledig los eens de documentaire af is?
Wiseman: Doorgaans. Meestal ben ik er echt wel klaar mee. Een afgewerkte film deprimeert me. Je hebt ergens zo lang, zo intens aan gewerkt en plots is het allemaal voorbij. Ik overleef die depressie alleen maar door aan een nieuwe film te beginnen.