Vesalius ontleed met potlood en scalpel

In 2014 is het vijfhonderd jaar geleden dat met Andreas Vesalius één van de grote Europese humanisten en wegberijders van de moderne geneeskunde werd geboren. In Brussel, waar die geboorte plaatshad, horen we daar weinig van. Gelukkig loopt in Leuven de tentoonstelling ‘Vesalius. Het lichaam in beeld’.

‘A ndreae Vesalii Bruxellensis’: de genitiefvorm staat netjes bovenaan elke linkerpagina van het monumentale en baanbrekende boek De humani corporis fabrica, waarmee de als Andries van Wesel geboren anatoom in 1543 zijn Latijnse naam vestigde. Over Vesalius zijn weinig persoonlijke biografische gegevens overgeleverd, maar we weten wel dat hij de telg was van een adellijke familie met wortels in het Duitse Wesel, dat zijn grootvader lijfarts was van keizer Maximiliaan, en zijn vader apotheker aan het hof van keizer Karel, dat met grote regelmaat in Brussel vertoefde. Uiteindelijk zou ook Vesalius zelf in 1544, nadat zijn carrière als hoogleraar chirurgie en anatomie in Padua tot een hoogtepunt was gekomen, lijfarts worden aan het hof van Karel, en van diens zoon Filips II. In 1559 verhuisde hij naar Spanje, waar hij verbleef tot hij op 15 oktober 1564 stierf op het Griekse eiland Zakynthos, op de terugweg van een reis naar Jeruzalem.

Galgenberg
Al heeft hij geen duidelijk definieerbare of opzienbarende ontdekkingen gedaan, toch heeft de betekenis van Andreas Vesalius voor de anatomie en de geneeskunde nooit ter discussie gestaan. Als humanist week hij niet af van zijn voornemen om zijn wetenschap vanuit de praktijk en met de grootste precisie te bedrijven. Dat resulteerde uiteindelijk in de gezaghebbende Fabrica, die eindelijk de bevindingen herzag van de Grieks-Romeinse arts Claudius Galenus uit de tweede eeuw na Christus. Driehonderd jaar na zijn dood werd de grote Belg dan ook een belangrijk personage in de pogingen van het onafhankelijke België om de jonge staat en haar hoofdstad enig allure te geven. Vandaar dat Vesalius in 1848 op het Barricadenplein een standbeeld kreeg dat ontworpen werd door beeldhouwer Jozef Geefs, en daar met bijzonder veel politiek ceremonieel werd ingehuldigd. Maar ook Leuven is van groot belang geweest voor Vesalius. Hij studeerde er, publiceerde er zijn eerste boek, en institutionaliseerde er de praktijk van de wetenschappelijke dissecties. Het verhaal dat de anatoom ook in Brussel lijken zou hebben versleept om ze aan dissectie te kunnen onderwerpen is uit de lucht gegrepen. Het paleis van de familie Vesalius was inderdaad gesitueerd vlakbij het Brusselse galgenveld (waar nu het Justitiepaleis staat), maar het is aan de Galgenberg in Leuven, vandaag Gasthuisberg, dat Vesalius zijn eerste lijken haalde – al snel overigens met de toestemming van de burgemeester van Leuven. Het anatomisch theater in Leuven, dat in de achttiende eeuw dankzij Vesalius’ nalatenschap werd opgericht, staat er nog steeds. Een bezoek eraan is een van de talloze activiteiten die in Leuven op stapel staan.

Levendig lijk
Gaan de artikels in de catalogus bij Vesalius. Het lichaam in beeld evenzeer diep in op de academische carrière van Vesalius en op de evolutie van de anatomische wetenschap, dan focust curator en wetenschapshistoricus Geert Vanpaemel in de tentoonstelling zelf iets meer op de invloed die Vesalius had op de representatie van het lichaam in wetenschap en kunsten. Pronkstuk is natuurlijk de eerste druk van de Fabrica. Je kan digitaal in het boek bladeren, maar het originele exemplaar ligt open op de titelbladzijde met de houtsnede die toont hoe Vesalius aan het werk is. De prent illustreert Vesalius’ zelfbewustzijn – de vaardige anatoom staat centraal in de pralerige en drukbezochte snijzaal – en ook de theatrale elementen die bij zo’n anatomische lessen kwamen kijken. Zo’n dissectie duurde meestal meerdere dagen, en ondanks het strikt educatieve karakter kwam er soms veel discussie en ceremonieel (zelfs muziek) bij kijken. Bijna net zo belangrijk als voor de theorie, was de Fabrica voor de representatie van het lichaam. Getuige de talloze schitterende prenten van skeletten, spiermannen en andere gedissecteerde lichamen (in de regel lichamen van terechtgestelde misdadigers) die erin staan. Vesalius hanteerde even handig het potlood als het scalpel, maar deed voor zijn illustraties toch een beroep op kunstenaars. Zij slaagden erin om zelfs een lijk nog een vitale aanblik te geven.

Via de modellen in was of papier maché die later in anatomische kabinetten werden gebruikt, legt de tentoonstelling de link naar de kunsten. Die steunden ook erg op de anatomie (er werden zelfs dissecties georganiseerd in het Louvre), hoewel haar realisme ook botste met de ideaalbeelden van de klassieken. De tentoonstelling toont tal van kunstwerken, onder meer Het bronzen tijdperk, waarmee August Rodin in Brussel zijn doorbraak als zelfstandig kunstenaar forceerde.

Zeer bepalend is ten slotte de scenografie van de tentoonstelling, die verzorgd werd door architectuurcriticus Koen Van Synghel. Zijn ontwerp vormt een geheel dat baadt in een serene sfeer. Hij zoomde de hele rondgang af met houten panelen waarop scans van de illustratiebladen uit de Fabrica werden afgedrukt. Je kan er een verwijzing in zien naar de oorspronkelijke houtsnedes, maar de kleur van het hout ligt ook dicht bij dat van antiquarisch papier, waardoor het lijkt alsof je de hele tijd door Vesalius’ boek loopt.

Vesalius. Het lichaam in beeld. Tot 18 januari in Museum M, Leopold Vanderkelenstraat 28, Leuven, alle dagen van 11u tot 18u (donderdag tot 22u, woensdag gesloten). De catalogus onder redactie van curator Geert Vanpaemel telt 176 blz. kost 29,95 euro en is uitgegeven bij Davidsfonds. www.mleuven.be, www.vesaliusleuven.be, www.davidsfonds.be