Laila Soliman: de grillen van de vrijheid

Een van de eerste slachtoffers in conflicten is altijd de waarheid. Toen de Egyptische theatermaakster Laila Soliman het verband onderzocht tussen de Eerste Wereldoorlog, de Egyptische Revolutie van 1919 en die van 2011, stootte ze op de verzwegen revolutie van 1917.

Als kind ambieerde Laila Soliman een baan als buikdanseres of als musicalactrice. Maar sinds ze op haar veertiende in Londen De meeuw van Tsjechov opgevoerd zag worden, werd dat ‘theaterregisseur’. En dat is ze ook geworden. Samen met haar partner Ruud Gielens maakte ze in 2011 Lessons in revolting naar aanleiding van de gebeurtenissen op het Tahrirplein in Caïro. Nu gaat Soliman met Hawa elhorreya (De grillen van de vrijheid) honderd jaar terug in de tijd. Samen met een cultuurhistoricus, een regisseur, een muzikant en de actrices Zainab Magdy en Nanda Mohamed creëerde ze een erg muzikale lecture-performance waarin vergeten (vrouwen)figuren en gebeurtenissen uit oude en recente Egyptische revoluties opnieuw voor het voetlicht treden.

Hoe staat het momenteel met de theaterscene in Egypte?
Lalia Soliman: Die is vrij beperkt als je bedenkt dat Egypte 90 miljoen inwoners telt, de grootste filmproducent in de Arabische wereld is, en ook een belangrijk exportland voor tv-series. Daardoor wordt het theater sinds de jaren 1980 ook erg gedomineerd door de grote sterren van het scherm. Als mensen naar het theater gaan, dan is het om die sterren in vlees en bloed te zien. De stukken die ze spelen zijn dan van minder belang, en volgen ook de patronen van film en tv.
​
Ik heb het geluk gehad uit een artistiek gezin te komen waar niet constant tv werd gekeken. Mijn vader, Hassan Soliman, was schilder en kunstrecensent. Mijn moeder, Doria El Kerdany, is poppenmaakster en heeft net een boek geschreven dat een bestseller is geworden. Ik ging ook naar een katholieke Duitse nonnenschool en naar de Amerikaanse universiteit in Caïro, dus ik heb een vrij westerse opvoeding gehad.

Uiteindelijk belandde je voor je theatermaster in DasArts in Amsterdam.
Soliman: Net nadat ik me daar kandidaat had gesteld, begon de revolutie, en daarmee een periode van voortdurende twijfel of ik nu in Caïro moest zijn of in Amsterdam. Ik vloog zoveel ik kon over en weer.

Op welke manier was je betrokken bij de revolutie?
Soliman: Ik was aanwezig tijdens de achttien dagen (van 25 januari tot 11 februari 2011, toen president Moebarak uiteindelijk opstapte, mb) en daarna ook bij sommige sit-ins en demonstraties. Maar niet de hele tijd. Ik vind je vraag trouwens moeilijk te beantwoorden. In de pers of in gesprekken met buitenstaanders wordt ‘de revolutie’ altijd geframed. Het brede publiek in Europa heeft alleen bepaalde associaties met gebeurtenissen die het meest weerklank hebben gekregen in de media. Terwijl er zoveel meer gebeurt. Als je me vraagt of ik op Tahrir ben geweest, dan moet ik ook zeggen waar en wanneer precies en om welke reden. Politieke betrokkenheid is niet makkelijk samen te vatten. Zeker niet voor een gemiddelde burger zoals ik.

Op dit moment is oud-legerleider al-Sisi president. Voel je je als kunstenaar in Caïro beperkt in je doen en laten?
Soliman: De burgermaatschappij staat onder grote druk. Mensenrechten, burgerjournalistiek en culturele organisaties die niet op één lijn zitten met de staat krijgen het allemaal hard te verduren. Er is nog altijd censuur, maar de vorm ervan is veranderd. Voor 2011 moest je sowieso je script laten lezen. Nu tast je op wettelijk vlak volledig in het duister. Je weet niet waar je aan toe bent en welke reactie je zult krijgen. Het staatsgeweld moedigt ook burgergeweld aan in verschillende vormen. Zo krijg je weer een volkspolitie die iedereen in de gaten houdt.

Ik ben zelf altijd al in moeilijke socio-politieke kwesties geïnteresseerd geweest. Wat je over taboes als homoseksualiteit, abortus, of andere ideologische kwesties kon zeggen en op welke manier. Omdat ik nooit steun heb gekregen van de staat, heeft de nieuwe situatie ook geen invloed op wat ik doe.

Ook De grillen van de vrijheid gaat over een revolutie.
Soliman: Het LIFT-festival in Londen vroeg enkele artiesten in eerste instantie om vanuit hun eigen perspectief iets over de Eerste Wereldoorlog te maken. Dat was voor mij een gelegenheid om me af te vragen waarom ik en de mensen om me heen in Egypte eigenlijk zo weinig weten over WO I. Een van de redenen is dat waar de wereldoorlogen sleutelmomenten zijn in de Europese nationalistische geschiedenis, het in Egypte vooral onze revoluties zijn die die rol hebben gespeeld. De Eerste Wereldoorlog is in het Egyptische geheugen vooral een opstapje naar de revolutie van 1919 (die de Britten uiteindelijk de onafhankelijkheid van Egypte deed erkennen, mb).

Samen met de cultuurhistoricus Alia Mossallam en de musicoloog Mustafa Said hebben we research gedaan naar de periode van 1917 tot 1920. Want de revolutie van 2011 wordt voortdurend vergeleken met die van 1919, maar eigenlijk zijn er veel meer parallellen met de verzwegen opstand van 1917. Die kwam er voor het einde van de Eerste Wereldoorlog, op een moment dat de Britse exploitatie van voedsel, wapens en mankracht uit Egypte om hun oorlogsactiviteiten te ondersteunen, op zijn hoogtepunt was. De opstand had een zeer volks karakter en was niet alleen voelbaar in de steden, maar ook op het platteland, waar de meerderheid van de bevolking woont. Terwijl de revolutie van 1919 er vooral een was van de elite en van de Wafd-partij die profiteerden van de voorbije opstanden. Later werd de opstand van 1917 zelfs uit de geschiedenis gewist omdat Nasser (de autoritaire leider van Egypte tussen 1956 en 1970, mb) in zijn nationalistische, postkolonialistische ideologie de nadruk wilde leggen op een sterke leiderfiguur, zoals ook Saad Zaghloul van Wafd er een was geweest.

Dat mensen, die vaak een heel hoge prijs hebben betaald, uit de geschiedenis werden gewist, is een pijnlijke parallel met de gebeurtenissen die de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. In 1917 was de ongeletterdheid groot. Maar zelfs ongeschoolde boerenvrouwen speelden op een georganiseerde manier een rol in de opstanden door bijvoorbeeld met lijf en leden de spoorwegen te blokkeren. Alleen hadden ze niet de woorden of het discours om hun protest als een politieke daad te definiëren. Dan wordt het voor de machthebbers makkelijk om hun daden af te doen als zinloos geweld.

Hoe transformeerde je het materiaal uit de research tot een stuk?
Soliman: De voorstelling is een speelse lecture-performance die ook het researchproces in beeld brengt. We hebben het over manipulatieve geschiedschrijving en dus tonen we ook de onbeantwoorde vragen en leemtes. Een belangrijke insteek is ook het herlezen van geschiedenis aan de hand van oude liedjes. Twee Egyptische diva’s uit de behandelde periode, Naima al-Masreya en Mounira El Mahdeya, boden ons daar een ingang.

Hawa Elhorreya (De Grillen van de Vrijheid)

data: 16 & 17/1, 20.30 (nagesprek 16/1)

tickets: € 8/10/12

taal: Arabisch + EN

waar: Kaaistudio's, Brussel