Jayro Bustamante: 'Guatemala is een verschrikkelijk macholand'

En of Guatemala een blinde spot is op de wereldkaart van de cinema. Daar komt verandering in met Ixcanul, een even bezwerende als onthutsende kijk op de Mayacultuur, de positie van de vrouw en illegale adoptie. "In Guatemala leven we tussen het magische en tragische realisme."

Ixcanul gaat over de dromen en angsten van het zeventienjarige Mayameisje Maria. Haar arme ouders willen haar uithuwelijken aan een grootgrondbezitter. Zelf heeft ze meer interesse voor een jongen die ze kent van de koffieplantage waar ze werkt. Al is het meer een alibi om naar Amerika te kunnen vluchten.

Regisseur Jayro Bustamante groeide op in een dorpje in de buurt van het meer van Atitlán, een magnifieke plek omgeven met twaalf vulkanen. Zijn moeder leidde volksgezondheidscampagnes in die grotendeels door Mayavolkeren bewoonde strook. Ze botste er op Maria, een Mayavrouw. Haar levensverhaal ligt aan de basis van het meermaals en ook op Film Fest Gent bekroonde Ixcanul, het Mayawoord voor vulkaan.

Is de Mayacultuur eigenlijk een patriarchale of matriarchale samenleving?
Jayro Bustamante: Dat is heel bijzonder en dubbelzinnig. In het algemeen is Guatemala een verschrikkelijk macholand. Vrouwen moeten enorm veel tijd en energie steken in het ontwikkelen van strategieën om aan dat machismo te ontsnappen. In die kleine wereld is zij de koningin. Maar daarbuiten beslist de man. Zelfs in meer open families zal de man aan tafel altijd het beste stuk krijgen. Daardoor worden er in Guatemala enorm veel vrouwelijke kracht en energie verspild. De film klaagt die ongelijkheid aan, net als het lijden van de vrouwen en de Maya's. In Guatemala kan iemand racistisch, macho en misogyn zijn, toch is de kans groot dat de meesten zullen zeggen dat het een goed iemand is.

Hoe symbolisch is Ixcanul? In de film speelt een maïsveld een belangrijke rol. Volgens de Popol Vuh, een mythologische tekst uit de Mayacultuur, is de mens gecreëerd uit maïs. Moeten we dat maïsveld met zijn slangen als een metafoor voor het paradijs zien?
Bustamante: Zo wilde ik het niet gebruiken, maar dat je er meer in kan zien dan een eenvoudig maïsveld, daar kan je niet aan ontsnappen. Ik vond de koffieplantage belangrijker. Een groot deel van de film is geput uit mijn eigen leven en kindertijd. Mijn grootouders hebben een koffieplantage, waar we ook gedraaid hebben. Ze ligt aan de voet van de vulkaan. Guatemala is een van de belangrijkste koffieproducenten ter wereld. Al is die cultuur ons opgelegd, want de Europeanen introduceerden ze. Wat niet wil zeggen dat ik ertegen ben. Maar de film zit meer verankerd in de realiteit dan in een symboliek.

Er zit een parfum van nostalgie in de film omdat je aandacht hebt voor rituelen en een cultuur die aan het verdwijnen is.
Bustamante: Dat zou kunnen. Vanuit een melancholisch standpunt heb ik zin om te zeggen dat het vroeger mooier was. De westerse manier van leven en de Amerikaanse cultuur worden meer en meer omhelsd, terwijl Amerikaanse evangelisten ook veel Maya's bekeerd hebben. Op de plek waar we gedraaid hebben, was geen elektriciteit en stromend water. Maar op 25 minuten rijden ligt wel een McDonald's. Waarom denk je dat er zoveel Guatemalteken vandaag willen emigreren? Al was het vroeger ook niet goed. De Mayabeschaving was een streng hiërarchische beschaving. De geschiedenis van Guatemala is er een van oprecht lijden. Tijdens de recente, 36 jaar durende burgeroorlog zijn er 250.000 mensen vermoord. Dat was een genocide. Misschien komt de nostalgie van dat lijden. Guatemala heeft sowieso een probleem met zijn identiteit, zijn roots. De bevolking is helemaal niet geïnteresseerd in de Mayacultuur. Een van de ergste beledigingen die je in Guatemala naar je hoofd geslingerd kan krijgen, is Indio, 'indiaan'.

Ixcanul snijdt ook het probleem van illegale adoptie aan.
Bustamante: Guatemala was lange tijd berucht om zijn kinderhandel en gebrekkige adoptiewetgeving. Je had een maffia die zich bezighield met kinderhandel. Ook advocaten, dokters, bestuurders van weeshuizen, mensen uit hospitalen en politieagenten waren daarbij betrokken. In andere landen is het adopteren van een kind een proces van maanden. In Guatemala kon dat op enkele weken tijd. Vanaf 2008 is de wet veranderd. Binnenlandse adopties krijgen bijvoorbeeld voorrang. Maar de maffia die zich verrijkt heeft met het stelen of de ontvoering van kinderen voor illegale adoptie verdwijnt niet van de ene dag op de andere. In het hospitaal waar we gedraaid hebben, heeft men drie maanden na de opnamen een bende gearresteerd die gespecialiseerd was in kinderroof.

Guatemala heeft niet echt een filmcultuur en er zijn weinig bioscopen. Stoort het je niet dat veel Maya's Ixcanul niet kunnen zien?
Bustamante: We hebben een openluchtvertoning georganiseerd in de buurt van de vulkaan waar we de film hebben opgenomen. De Mayagemeenschap was uitgenodigd. Daarnaast heb ik enkele projecties georganiseerd in gemeentezalen. En we willen een bus ombouwen tot een mobiele bioscoop, zo'n kleurrijke shuttlebus die je overal in Guatemala ziet. Momenteel ben ik fondsen aan het zoeken voor dat project. Voor ons past het binnen een ruimere pedagogische context. De bedoeling is om naar scholen te trekken, vooral naar de rijkere scholen. Zij moeten voor de film betalen. Met de opbrengst willen we de film gratis vertonen in kleinere en armere schooltjes. Wie weet rijdt er binnen enkele jaren een stroom van bussen door Guatemala om mensen van films en theater te laten genieten.