Henri Cartier-Bresson door de ogen van drie generaties hedendaagse fotografen

Naar aanleiding van een nieuwe expo in het Joods Museum van België vroeg Agenda Magazine aan drie in Brussel gevestigde fotografen wat het erfgoed van de pionier van de straatfotografie en de uitvinder van ‘l’instant décisif’ voor hen betekent. “Hij heeft deuren geopend voor de volgende generaties, maar kon vooral héél goed kijken.”

In totaal 133 zwartwitfoto’s schetsen de carrière van Henri Cartier-Bresson (1906-2004), van zijn vroege surrealistische periode, met beelden uit Mexico en Spanje, tot zijn documentaire werk als mede-oprichter van het toonaangevende fotobureau Magnum, waarvoor hij baanbrekende reportages zou maken in India en de Sovjet-Unie, maar ook kunstenaarsportretten.

De insteek van de Zwitser Hugues de Wurstemberger (1955), Recyclart-medewerker Vincen Beeckman (1973) en de Luikse met Italiaanse roots, Lara Gasparotto (1989), is erg verscheiden, en zo verhouden ze zich ook tot het werk van de pionier. Toch zeggen ze alledrie beïnvloed te zijn, dus ook de jongere generatie, die het kader waarbinnen “het oog van de 20ste eeuw” werkte al lang heeft opgegeven en naarstig experimenteert met verschillende kleuren, formaten en media.

Een vertegenwoordigster van die laatste strekking is Lara Gasparotto, de rijzende ster van de Belgische fotografie. Haar sensuele foto’s, vaak van naakte vrouwenlichamen of berglandschappen, lijken persoonlijker en hebben iets ruws, iets dat je niet meteen vereenzelvigt met de nalatenschap van Cartier-Bresson, die toch gekenmerkt wordt door een zekere rigueur.

Kennismaking
Maar vergis je niet. “Het grappigste is dat ik, toen ik vijftien was en nog school liep aan het lyceum, veel foto’s van hem gebruikt heb om collages te maken zonder zijn naam te kennen,” blikt Gasparotto terug op hun eerste ‘kennismaking’. “Ik kopieerde zijn beelden uit boeken van de bib toen ik nog niets afwist van hun betekenis voor de fotografie. Op dat moment vroeg ik me vooral af: ‘Hoe slagen die fotografen er toch in om dergelijke composities te creëren met de realiteit? Mij lukte dat toen niet. Het leek wel magie… maar kijk, nu doe ik het toch zelf (lacht). Vooral zijn intuïtieve aanpak herken ik in mijn eigen werk, en ik maak natuurlijk ook gebruik van de realiteit. We komen dus een beetje uit dezelfde school.”

Met de nadruk op een beetje. Al heeft Cartier-Bresson ook sensuele taferelen vastgelegd, zo had de Wurstenberger ons eerder al op het hart gedrukt, verwijzend naar enkele naakte lichamen in een Italiaanse zee en twee Mexicaanse lesbiennes die de liefde bedrijven.

“Ook al zijn ze wat flou in beeld gebracht, en in die zin minder tekenend voor zijn oeuvre, ze schetsen wel het belang van het moment en het toeval in zijn werk. Hij moest maar een deur openen om het kronkelende schouwspel vast te leggen voor de eeuwigheid. Maar je moet er natuurlijk wel zijn, en je moet het willen zien!”

Zelf sprak Cartier-Bresson achteraf van een gelukje, want hij zou het nooit aangedurfd hebben de vrouwen te vragen om te poseren. Tijdens fotografie-opleidingen werd dat vrij vertaald naar l’art de l’instant en een uitzonderlijke capaciteit om onwaarschijnlijke momenten vast te grijpen.

Poëzie
“La composition repose sur le hasard. Jamais je ne calcule. J’entrevois une structure et j’attends que quelque chose s’y passe. Il n’y a pas de règle,” klonk het uit zijn eigen mond. Zijn fascinatie voor geometrie, geïnspireerd door de Russische constructivisten, en door de surrealisten, werd vaste kost voor leerling-tovenaars.

“Op mijn achttiende, toen ik mijn studies fotografie begon, heb ik voor het eerst zijn naam horen vallen,” vervolgt Gasparotto. “In de eerste les bestudeerden we meteen het iconische beeld van het kind dat in een plas springt (en nu ook de affiche van de expo vult). Aan de hand daarvan werd ons het belang van de compositie uitgelegd en wat precies dat beslissende moment was van Cartier-Bresson.”

“Zijn capaciteit om op het juiste moment af te drukken had ook te maken met zijn aanwezigheid. Hij had zijn toestel altijd bij,” zegt de Wurstemberger, die hem leerde kennen via het fotoboekje Images à la Sauvette (1952) met de cover van Matisse, dat in de kast van zijn oom in Zwitserland stond en waarin voor het eerst sprake was van l’instant décisif.

“Er is misschien een beetje teveel nadruk gelegd op die ene notie,” legt de fotograaf uit, wiens zwartwitreportages en rigide composities van de drie gecontacteerde fotografen het dichtst aanleunen bij de werkwijze van Cartier-Bresson.

“Zijn impact is veel ruimer. Soms wordt weleens vergeten dat zijn werk vooral heel fris en spontaan oogt. Neem die foto van de drie zwarte kinderen bij het Tanganyikameer. Hier zie je hoe hij een klein moment transcendeert en tot pure poëzie verheft. Het geometrische kader was daarbij een hulpmiddel.”

“Nu zie je veel jonge fotografen wel aan street photography doen en afstand nemen van het kader van Cartier-Bresson, maar eigenlijk is hun aanpak veel formeler. Ik merk het soms ook bij mijn studenten: door strategisch en systematisch te willen zijn, missen ze de generositeit en de moed van Cartier-Bresson. Verblind door techniek verliezen beelden nu eenmaal aan breekbaarheid. Zijn foto’s gaven echt kleur aan het straatleven. “Het verschil met vroeger is dat fotografen nu veel meer toestellen en media gebruiken en mixen,” zegt Gasparotto. “Dat stemt ook overeen met mijn geestesgesteldheid, die eclectisch is, zowel in de zoektocht naar een onderwerp als naar een medium. Ik kan me dus niet vergissen, ook niet in het moment.”

Humanist
Wat dat betreft zit ze op dezelfde golflengte van Vincen Beeckman, voor wie fotografie een sociaal gebeuren is, getuige onder meer zijn projecten met buurtbewoners in de Marollen. Beeckman maakte kennis met de foto’s van Cartier-Bresson als student aan het Ihecs. De foto die er volgens hem boven uitsteekt is ook die van het lesbische stel in Mexico.

Zelfs de Wurstemberger heeft zich ooit afgezet van van Cartier-Bresson. “Toen we in de jaren tachtig met ons eigen bureau van fotografen, VU, begonnen met vierkanten foto’s reageerden we daarmee op Magnum, dat we ouderwets vonden. We hadden genoeg van de 35mm film en zijn op zoek gegaan naar een nieuwe, radicalere dynamiek.”

Toch is hij steeds een aanhanger gebleven van de aanpak van de pionier. “Achter zijn spontaniteit schuilde een sociale bewogenheid, door de onderwerpen die hij koos. Je zag dat hij wat hij vastlegde ook belangrijk vond.”

"Het was iemand die vooral héél goed kon kijken,” vat Gasparotto zijn buitengewone aanleg als observator samen. “En hij heeft deuren geopend voor de volgende generaties. Schilders die Picasso inroepen als inspiratiebron zijn ook eerst beïnvloed door Giotto. Dat geldt eveneens voor hedendaagse fotografen. Bovendien beschikte hij over een fijngevoeligheid zonder welke je het niet redt in de fotografie. Het was een humanist, iemand die echt van de mensen hield, en dat zie je op zijn foto’s.”

En daar is weer een link: “Ja, ik ben ook dol op de mensen. (lacht)”

Henri Cartier-Bresson
24/4 - 24/8, di-zo, 10.00-17.00
€ 7/10
Joods Museum van België, Miniemenstraat 21, Brussel
02-512.19.63