Expo: het oriëntalisme van Jean Portaels

Jean Portaels is (vooral) bekend als leraar van beroemde kunstenaars als James Ensor en Théo Van Rysselberghe. Maar Portaels was zelf ook een begenadigd kunstenaar en inspirerend reiziger naar de Levant. Een expo van de KMSKB die zonder ook maar de minste ironie klein maar fijn genoemd mag worden. En ze leert ons opnieuw oriëntalisme kijken.

E en jonge Egyptenaar met tulband kijkt me indringend aan. Het portret is klein - het meet 27,5 cm op 20 cm - maar de lichtjes afwezige en toch doordringende blik van de jongeling vult de hele ruimte. Het is onmiddellijk duidelijk: het is een uitstekend idee van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB) om Vilvoordenaar en invloedrijk lesgever aan de Brusselse Academie voor Schone Kunsten Portaels als kunstenaar opnieuw op de voorgrond te plaatsen en niet als leermeester. Het is de allereerste monografische tentoonstelling die aan de opmerkelijke 19de-eeuwse figuur wordt gewijd. De expo belicht het begin van Portaels’ carrière, de Oriëntreizen die de kunstenaar tussen 1845 en 1847 ondernam.

De tentoonstelling is de vrucht van uitvoerig historisch onderzoek: onuitgegeven reiscorrespondentie, recent ontdekte schetsen uit het atelierfonds en nooit eerder tentoongestelde kunstwerken. Het museum heeft in 2010 nog 28 schetsen kunnen aankopen en sommige restaureren. Hopelijk kan zulks in de toekomst ook nog. Sommige van die schetsen zijn haarfijn, ze aandachtig bekijken vergt geduld en liefst niet al te veel medebezoekers. Maar het geduld wordt beloond, er steken werkelijk pareltjes tussen.

Zandstormen in de woestijn
De samoen, herinnering aan Syrië uit 1848 is dan weer een monumentaal werk dat zo aan de vertellingen van Duizend-en-één-nacht doet denken. Niet dat er ook maar één spatje erotiek in te ontdekken valt, maar het doet dromen van tijden toen verre reizen nog een tocht naar het onbekende waren. Geen glanzende reisbrochures, laat staan internet. En de reiziger naderde zeer langzaam zijn niet al te nauw omschreven bestemming. Samoen is volgens Van Dale een niet zo goed synoniem voor samoem: het is ‘een hete droge wind in de Arabische en Noord-Afrikaanse woestijnen, gekenmerkt door wolken van opgejaagd stofzand; hij doet de hemel verduisteren, de huid uitdrogen en de ademhaling sneller gaan.’ Hoe gevreesd een samoem was - Portaels schilderde meerdere samoems - is door de dichter Jan Slauerhoff prachtig verwoord: wij bidden u door alle rovers en samoens heen. De samoen is een bruikleen van de stad Vilvoorde.

De tentoonstelling begint met een reeks tekeningen van gebouwen en landschappen in Vilvoorde waar Portaels in 1818 geboren werd en die hij het liefst nooit had verlaten, tenminste als we het citaat uit een brief die hij vlak voor hij zijn verblijf in Rome beëindigde mogen geloven: “Geloof me: als ik mijn hart volgde, zou ik Vilvoorde nooit verlaten, maar in deze wereld doet men slechts zelden wat men wil.” De brief dateert van 6 mei 1848.

Als Portaels in Vilvoorde was gebleven, had de Belgische kunstgeschiedenis er anders uitgezien, maar hij had er zijn ouders, broers en zussen wel een plezier mee gedaan. Portaels verblijft met een beurs in Rome als uitlekt dat hij naar de Levant wil. Zijn ouders, broers en zussen, middenstanders die bijna alleen vertrouwd zijn met het dorpse Brabant, slaan in paniek. Eén van zijn zussen schrijft hem een brief om hem te overhalen naar Vilvoorde terug te keren: “Ik denk, mijn beste Jean, dat de schoonheid van Italië moet volstaan om je te vervolmaken in de discipline waarin je bent gevormd. Onnodig elders het gevaar op te zoeken - want zoals ze ons elke dag zeggen: we hebben alle reden om te geloven dat je van plan bent om naar Egypte af te reizen. Wil je ons echt zo ongerust maken? Onze lieve ouders houden niet op erover te praten. Het is dan ook in hun naam dat ik je verzoek de reis niet te ondernemen. Hoeveel goede schilders zijn er niet die zelfs Italië niet gezien hebben?”

Maar Portaels was niet te vermurwen, getuige de brief die hij in september 1845 vanuit Malta aan zijn ouders schreef: “Jullie zullen later zien dat jullie opgetogen zullen zijn dat ik de voorgenomen reis ook daadwerkelijk heb ondernomen. Ik heb daar zodanig veel redenen voor, dat het haast overbodig is ze voor jullie op te sommen. Het belangrijkste, daarentegen, is dat ik met iets nieuws wil komen, want alleen zo oogst je succes.”

Oriëntalisme
Dat ‘iets nieuws’ waar Portaels het over heeft, was het oriëntalisme, een stroming waar hij kennis mee maakte tijdens zijn verblijf in Parijs. Portaels volgde in de jaren 1940 opleiding in Parijs, maar hij bracht ook veel tijd door in het Louvre en in de Parijse salons. Het is in de salons dat hij kennismaakt met het oriëntalisme. De expo werd opgebouwd aan de hand van een tijdslijn van de periode die Portaels in de Levant doorbracht. Die tijdslijn wordt in de catalogus hernomen. Op vrijdag 3 april 1846 stelt Etienne Zizinia, de consul van België, Portaels voor aan Mohammed Ali, de wali van Egypte. Nadien zal de schilder van de onderkoning een bestelling voor een portret krijgen. Op woensdag 25 november keert Portaels na een verblijf van vier maanden in Rome terug naar Caïro. Hij wordt ontvangen door Mohammed Ali, maar moet wijzigingen aanbrengen aan het schilderij omdat de pasja zijn baard heeft bijgeknipt. De consul van Frankrijk schenkt de kunstenaar een paard omdat hij het portret van zijn vrouw heeft geschilderd. Een paard in ruil voor een schilderij met de vrouw van de consul, zover staat de romantische oriënt van ons af.

De tentoonstelling ‘Portaels en de roep van de Oriënt’ loopt tot 31 mei in de KMSKB. De expo is te bezoeken van dinsdag tot vrijdag van 10 uur tot 17 uur. Op zaterdag en zondag van 11 uur tot 18 uur. Gratis toegang met een ticket van het Fin-de-Sièclemuseum of met een combiticket. De expo bevindt zich op -6. De publicatie ‘Portaels en de roep van de Oriënt’ van Davy Depelchin en Inga Rossi-Schrimf telt 160 blz. en kost 25 euro.