Expo: Belgische landschappen in het Museum van Elsene

Het museum van Elsene pakt deze zomer uit met Belgische Landschappen tussen 1830 en 2015. Een tentoonstelling met schilderijen, foto’s, video’s en installaties waar je lichtjes duizelig van wordt. Een schitterende tentoonstelling over ‘het lelijkste land ter wereld’. Auteur en cineast Jean-Philippe Toussaint heeft er zijn eigen installatie.

E r zijn negentiende-eeuwse schilderijen met protserige kaders, er zijn uitgepuurde hedendaagse foto’s; er zijn schilders die al lang tot de vaderlandse kunstgeschiedenis behoren en er zijn jonge snaken die aan het einde van de twintigste eeuw geboren zijn.

Zo hoort het allicht voor een tentoonstelling die bijna 200 jaar geschiedenis omspant, maar alle schilderijen – op de abstracte na, en dan nog – hebben wel degelijk met elkaar te maken en niet alleen omwille van de thematiek (het landschap), het seizoen of het etmaal.

Neem nu De Nacht van Leon Spilliaert uit 1908 en Sans Titre van de jonge Charles-Henri Sommelette uit 2013. Op het eerste gezicht hebben ze niets met elkaar te maken, maar toch stralen ze dezelfde ambiguïteit uit: angst of twijfel? Eenzaamheid of toch maar opluchting dat de nacht een en ander toedekt?

Schilders voelen zich van oudsher aangetrokken tot de maan, niet tot de zon. Henry de Groux bijvoorbeeld citeert in een brief aan zijn vriend William Degouve Alfred Stevens: “Terwijl hij naar de lucht wees, die gisteren heel mooi was (volle maan, red.) zei hij: ‘dat is een van de dingen die modern zullen blijven. De maan is het mooiste hemellichaam, misschien omdat ze het meest geleden heeft, maar ze is beslist het allermooist... De zon is onbescheiden!’”

Curator en hoogleraar kunstgeschiedenis aan de ULB Denis Laoureux schrijft over de ‘landschapsschilders’: “De verscheidenheid van de ingezette plastische middelen beantwoordt aan de voorwaarden gesteld om de natuur in een kunstwerk op te sluiten. De natuur wordt een artistiek instrument, ze wordt gebruikt als alibi voor de aanwending van diverse, met zorg uitgekozen beeldende technieken om haar op een hoger niveau te tillen.”

Maar dat landschap is ook veel meer. De kunstenaar kiest wat hij wil tonen of aantonen. De industriële landschappen zijn hier een mooi voorbeeld van, ze zijn prominent aanwezig in onze kunstgeschiedenis, maar ze worden in de loop der jaren wel anders voorgesteld. Aanvankelijk waren ze uitingen van nationale trots: de kunstenaars laten zien hoe natuurlijke rijkdommen zoals steenkool dankzij vernuftige voorzieningen worden ontgonnen.

Maar vanaf 1880 slaat de twijfel toe, er zijn de hemeltergende arbeidsomstandigheden maar er zijn ook de gevolgen voor het landschap dat op een bijna gewelddadige manier verandert. En dan komen de jaren 1960 met de desindustrialisering waarover ook kunstenaars hun mening op doek of fotogewijs vertolken. Omdat de desindustrialisering onherroepelijk lijkt, kunnen hedendaagse kunstenaars onverbloemd voor de poëtische blik kiezen om de overblijfselen van de (industriële) maatschappij te vereeuwigen.

Vroege vogels
Naast Industriële Landschappen (o.a. Pierre Paulus de Châtelet) en Nocturnes en Maanlandschappen (o.a. Leon Spilliaert), zijn er kunstwerken rond Landschap en Natie (o.a. Anna Boch), Wolken (o.a. Magritte), Innerlijke en Denkbeeldige Landschappen (o.a. Félicien Rops) en Landschap en Abstracte Kunst (o.a. Bram Bogaert).

Een tip: Belgische Landschappen is een zeer gelaagde tentoonstelling die om stilte smeekt, en het Museum van Elsene is al open om half tien ‘s ochtends. Vroege vogels weten wat hen te doen staat.

De expo Belgische Landschappen loopt tot en met 20 september in het Museum van Elsene, Jean Van Volsemstraat 71, 1050 Brussel.
Het museum is open van dinsdag tot zondag van 09.30 tot 17 uur. Toegangsprijs 8 euro, met korting 5 euro.
De cataloog Paysages de Belgique is samengesteld door Denis Laoureux, telt 176 bladzijden en kost 29,95 euro.