Eric de Kuyper: 'Proust blijft work in progress'

Zopas is de nieuwe vertaling verschenen van Swanns kant op, het openingsdeel van Marcel Prousts beroemde roman Op zoek naar de verloren tijd. Auteur en Proust-liefhebber Eric de Kuyper houdt het resultaat straks mee tegen het licht in Passa Porta.

De nieuwe vertaling in de Perpetua-reeks van uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep komt er "met slechts twee jaar vertraging", zoals de twee vertalers Martin de Haan en Rokus Hofstede droogweg schrijven op de blog die hun titanenwerk begeleidt. Aan Proust gaat inderdaad zelden tijd verloren, dat weten ook Proust-kenners Pierre Schoentjes (UGent), Charlotte Mutsaers en Eric de Kuyper, die in Passa Porta het werk tegen het licht houden in het bijzijn van de twee vertalers. De Kuyper bewerkte Proust eerder al voor de film La captive van Chantal Akerman en de theatercyclus van Guy Cassiers, en schreef er uitvoerig over in Het teruggevonden kind.

Wanneer begon jouw relatie met À la recherche du temps perdu?
Eric de Kuyper: De eerste keer dat ik probeerde was in de jaren 1960. Maar dat was blijkbaar niet het geschikte moment in mijn leven. Dat kwam zo'n twintig jaar later. Toen heb ik het met plezier gelezen. Het is zoals met alle klassiekers: je mag je niet verplicht voelen, maar moet lezen als de gelegenheid zich voordoet. Bijvoorbeeld als je zes weken moet platliggen of als je de gevangenis ingaat. En dan nog blijft Proust work in progress. Nu herlees ik soms alleen maar stukken. Iedereen vindt in het boek wel iets anders dat hem boeit. Of tegenstaat. Want Proust kan ook zeuren. Soms vraag je je af hoe lang hij nog over iets door zal gaan om dan plots vast te stellen dat je in iets totaal anders bent beland. Het is een gekabbel vanjewelste.

Rekt de tijd zich op als je Proust leest?
de Kuyper: Het is goed om weten dat À la recherche du temps perdu niet de oorspronkelijke titel was. Dat was Les intermittences du cœur, een titel die helemaal niets zegt over de tijd, maar wel over leven en liefde. Het boek heeft dus verschillende dimensies. Je hebt Marcel de hoofdfiguur die graag zou willen schrijven, maar het niet kan en zich 4.000 pagina's lang gefrustreerd toont tot hij op het einde zegt hij dat hij eraan gaat beginnen. Maar Proust de schrijver heeft al die tijd geen writer's block. Voor Marcel het personage is tijd een probleem, maar voor Proust de schrijver is het eerder een kapstok. De beroemde madeleine, in een passage die maar twee pagina's op de 4.000 beslaat, is voor Proust wat de MacGuffin is voor Hitchcock, een effectje, een trucje om het verhaal in gang te zetten. Het probleem van Proust de schrijver is vooral hoe hij de waarnemingen en gewaarwordingen die hij heeft gehad moet weergeven. Hij heeft het in dat verband over 'traduire'. Hij wil de werkelijkheid vertalen, omzetten in taal, in een roman.

Was de madeleine, het cakeje dat Marcel in de thee doopt en waarvan de smaak hem onvrijwillig terugbrengt naar zijn jeugd, ook voor Proust al een iconisch beeld, of is dat achteraf gecanoniseerd?
de Kuyper: Er zijn veel versies van het boek en ook het fragment met de madeleine heeft Proust een paar keer herwerkt. Er zijn versies waarin de madeleine een beschuit wordt, maar het beeld was zeker belangrijk, zoals nog een aantal andere kleine topoi die terugkomen. Het is namelijk klassiek bij auteurs die over hun kinderjaren schrijven dat ze terugkeren naar de obsessies en de sterke focus op details in de beperkte wereld waarin ze als kind leefden.
Als kind bezocht ik in Oostende regelmatig twee hele oude mensen die nog bij mijn grootmoeder als dienstmeid en koetsier hadden gewerkt. Zij haalden dan altijd een koekentrommel tevoorschijn met van die vreselijk oudbakken koeken. Dat is van dezelfde orde. Kinderen hebben dat type herinneringen.
De lange zinnen van Proust zijn in die zin ook geen toeval. Dat opsommende vertellen loopt gelijk met de associatieve logica die kinderen volgen als ze een herinnering ophalen.

Was een nieuwe Proust-vertaling nodig?
de Kuyper: Toch wel. Omdat de vorige Nederlandse vertalingen toch altijd wat stroef waren. Je voelde heel goed dat de vertalers moeilijkheden hadden en dat vergemakkelijkt de lectuur natuurlijk niet. Wat in het Frans vlot leest, wordt in het Nederlands snel stijf en droog. Proust heeft ook veel humor en zelfspot die in de Nederlandse vertaling vaak verdwenen. Deze nieuwe poging vertrekt ook vanuit het standpunt dat de tekst makkelijk leesbaar moet zijn. De vertalers permitteren zich bijvoorbeeld om de lange zinnen soms door te knippen en een punt te zetten waar Proust een kommapunt gebruikte. Dat had Proust in het Frans zelf ook gekund, want hij overdrijft soms met zijn kommapunt.
Proust schreef trouwens ook veel directe dialogen die altijd puntig en vlot zijn en helemaal niet retorisch. Ik merk dat de vertalers dat goed hebben overgenomen. Ze hanteren normale spreektaal.

De titel van het nu vertaalde eerste deel Du côté de chez Swann vertalen Hofstede en De Haan als Swanns kant op en niet als De kant van Swann of Swanns kant.
de Kuyper: Dat soort zaken blijft altijd moeilijk. Zo is er ook die beroemde eerste zin: "Longtemps, je me suis couché de bonne heure." Een moeilijke zin om te vertalen. "Er is een tijd geweest dat ik vroeg naar bed ging," vind ik een goede keuze. Het is niet helemaal wat er bij Proust staat, maar het klinkt als het begin van een lang verhaal en het woord 'tijd' is erin behouden. Alleen de 'bonheur' die in 'bonne heure' doorklinkt als je het origineel hardop leest, gaat natuurlijk verloren.

Zouden we vandaag van het boek een goede tv-serie kunnen maken?
de Kuyper: Zeker. Game of thrones heeft het ook niet van de klassieke actie van de actiefilms, maar van boeiende acteurs, boeiende dialogen en een goede plot. Ook in Proust zitten voldoende personages en tientallen verhalen en revelaties. Maar je moet wel de vrijheid nemen om het boek naar je hand te zetten.

Een moderne Proust

data: 10/6, 20.00

waar: Passa Porta, Brussel-Stad