Artists in residence: W.H. Auden in Brussel

Bent u ook vergeten wat ‘ekphrasis’ nu ook al weer precies betekent? We kunnen het geheugen opfrissen aan de hand van een voorbeeld met de Romeinse dichter Ovidius, de Brabantse schilder Bruegel en de Britse dichter W.H. Auden.

Ik was niet meteen van plan om het in deze reeks over het gedicht Musée des Beaux-Arts van de Engelse dichter W.H Auden (1907-1973) te hebben. Het verhaal van het gedicht waarvoor het schilderij De val van Icarus naar Pieter Bruegel de Oude als inspiratie diende is immers vrij bekend. Toch is het misschien de moeite er wat dieper op in te gaan.

Eerst de beter bekende elementen. Auden (die in Brussel overigens ook aanwezig is met de titel van zijn gedicht Stop all the clocks, die te lezen staat op het herdenkingsmonument van het Heizeldrama) schreef Musée des Beaux-Arts toen hij in de herfst van 1938 even in Brussel vertoefde. Hij stelde daar vast dat de Oude Meesters, zoals Bruegel, het menselijk lijden goed hadden begrepen. Zo begint het gedicht in de vertaling van J. Bernlef: “Wat het lijden betreft vergisten zij zich nooit,/ De Oude Meesters: hoe goed begrepen zij/ Zijn menselijke rang; hoe het plaatsheeft/Terwijl iemand anders aan het eten is of een raam opent of net traag voorbijloopt.” Na nog een aantal verzen volgt dan het concrete voorbeeld van het schilderij waarop de overmoedige Icarus ongemerkt in zee stort: “Op Bruegels Icarus, bijvoorbeeld: zoals alles zich/ Op zijn dode gemak van de ramp afkeert; de man achter de ploeg/ Zou de plons gehoord kunnen hebben, de verloren kreet, / Maar voor hem was het geen belangrijk fiasco.”

Maar wat meer lectuur leert ons nog meer over het gedicht. Om te beginnen is het grappig dat het aanvankelijk eigenlijk Palais des Beaux-Arts heette, waaruit blijkt dat Auden - net zoals wel meer mensen overkomt - het Paleis voor Schone Kunsten en het Museum voor Schone Kunsten door elkaar haalde.

Ten tweede is het belangrijk om aan te geven dat Auden niet alleen De val van Icarus goed bekeken heeft in het museum. Hij heeft het ook over ‘oudere mensen’ die wachten ‘op de wonderbaarlijke geboorte’ terwijl kinderen die schaatsen ‘Op een vijver aan de rand van het bos’: een verwijzing naar de Volkstelling te Betlehem, waarop Jozef en Maria door Bruegel ook weinig opvallend worden afgebeeld temidden van het gewoel en de op het ijs spelende kinderen. De ‘honden’ en ‘het paard van de beul’ zouden misschien kunnen verwijzen naar de Kindermoord te Bethlehem van Pieter Bruegel de Jonge.
Ten derde is het nuttig om te melden dat Auden zelf ook uit ervaring sprak. Net voor hij in de herfst van 1938 in Brussel in het museum stond, was hij als dichter-journalist nog getuige geweest van de Spaanse burgeroorlog in ’37, en de Chinees-Japanse oorlog in ’38. Hij zette dus niet zomaar wat schilderijen om in poëzie, maar gebruikte die techniek van ekphrasis – want zo heet het woordelijk weergeven van een schilderij - om zijn eigen inzichten te illustreren. Een interessante bijkomstigheid is dan, dat het schilderij van Bruegel op zijn beurt al een geval van ‘omgekeerde’ ekphrasis was: het is namelijk een geschilderde weergave van een tekst: het verhaal van Daedalus en Icarus uit de Metamorfosen van Ovidius.

Menselijke onverschilligheid
En blijkbaar was Bruegel een even goede lezer als Auden een goede observator was – zo merkt criticus Patrick Hunt van Stanford op. Hij geeft immers zowel de door Ovidius genoemde boer, herder als visser weer. Alleen had Ovidius het eerst over Icarus, en dan respectievelijk over de visser, de herder en ten slotte de boer. Terwijl Bruegel ons oog eerst naar de groot geschilderde boer leidt, en dan over de herder en de visser naar de in stilte lijdende Icarus. Bij het schilderen van de mythe verlegde Bruegel dus ook de aandacht van het daarin behandelde thema van de menselijke overmoed, naar dat van de menselijke onverschilligheid, zoals die ook vervat ligt in het Vlaamse spreekwoord “En de boer, hij ploegde voort”.