Artists in residence: Nabokov in Sint-Petersburg

Vorige week begonnen we in Berlijn aan een tocht langs steden uit het voormalige Oostblok. Een van de kunstenaars die ooit in Berlijn aanbelandden is Vladimir Nabokov, een van de eerste politieke vluchtelingen die pasten voor de implementatie van het socialisme als staatsideologie.

Vladimir Nabokov werd op 22 april 1899 geboren in Sint-Petersburg, de hoofdstad van het keizerlijke Rusland. Hij behoorde tot een vooraanstaande familie. Zijn grootvader was minister van justitie onder de vermoorde tsaar Alexander II. Later, tijdens het bewind van Stalin, toen Nabokov zijn land al lang verlaten had, zou de schrijver die gebeurtenis becommentariëren met de opmerking dat de Russen sindsdien helaas “hun capaciteiten om tirannen te vermoorden hadden verloren.” Nabokovs vader was eveneens politicus, maar opposant van het tsaristische regime: lid van de Constitutioneel Democratische partij in het eerste Russische parlement na de revolutie van 1905 en lid van de voorlopige regering na de Februarirevolutie in 1917. Toen de Bolsjewisten in oktober de macht grepen, vluchtten de Nabokovs echter via de Krim en Londen naar Berlijn, waar zich een grote gemeenschap van Russische emigrés vestigde. Daar werd de vader van Nabokov alsnog vermoord. Maar de schrijver zou toch blijven tot het Nazi-regime hem en zijn joodse vrouw Vera in 1937 andermaal op de vlucht joeg naar Parijs, dat ze in 1940 moesten verlaten voor Amerika. Tijdens zijn Berlijnse jaren is Nabokov ook enkele keren te gast geweest in Brussel. Hij gaf er enkele lezingen en logeerde ook bij aangetrouwde familie in het huizenblok van de Washingtonstraat 4 in Elsene. Nabokovs broer Kirill heeft in Brussel nog even een reisbureau gehad en was getrouwd met de Belgische Gilberte Barbanson, die op 22 mei 1967 een van de slachtoffers werd van de brand in de Innovation in de Nieuwstraat.

‘Enige huis ter wereld’
Vladimirs oeuvre van ongeveer twintig romans wordt te vaak gereduceerd tot het schandaalsucces Lolita. Heel het oeuvre is doordrongen van gedwongen migratie, en maakt in een superieure stijl brandhout van bekrompenheid en totalitair eenheidsdenken.
Maar Nabokov gebruikt zijn geheugen en verbeeldingskracht eveneens om de idyllische wereld van zijn jeugd opnieuw op te roepen. Zoals in zijn gefictionaliseerde autobiografie Geheugen, spreek, dat de lezer onder meer rondleidt in Nabokovs majestueuze geboortehuis in Sint-Petersburg aan de Bolshaya Morskayastraat, waar sinds 1998 een museum is ondergebracht. Nabokov noemde het “het enige huis ter wereld”, omdat zijn ouders noch hijzelf later ooit nog een huis bezaten. De schilderijen, de glas-in-loodramen, de bibliotheek met wereldliteratuur, de vlinderverzameling, de ouderlijke juwelen, de eigenaardigheden van de gouvernantes die hem opvoedden in het Frans en het Engels, vormden de aanleiding voor tal van fantastische verhalen in de boeken van Nabokov, die net als de Peterburgse straten doortrokken zijn van zowel bloed als barokke schoonheid. Moskou, waar Nabokov nooit is geweest, was een stad voor provincialen. Sint-Petersburg, pas in de achttiende eeuw door dwangarbeiders rond de Neva gebouwd naar het model van Hollandse grachtensteden, was een Europese stad. Zoals uit deze fragmenten uit Geheugen, spreek blijkt, onderwierpen zelfs de dieren en de natuurelementen er zich aan het mathematische stratenpatroon en de verbeelding van Nabokov, zonder dat daar tirannieke zweep aan te pas moest komen: “Het vermoeden dringt zich op dat de rangschikking van de sneeuw - nette stuifhoopjes langs de trottoirs en een gladde stevige laag op het plaveisel - de uitkomst was van een soort duivelse samenwerking tussen de meetkunde van de straten en de natuurkunde van de sneeuwwolken (…) Als ik de oude lappenpopachtige koetsier aanspoorde om harder te gaan, boog hij zich alleen maar met een speciale armbeweging opzij, teneinde zijn paard te doen geloven dat hij zo dadelijk de korte zweep zou pakken; en dat was voor het ruwharige beestje dan voldoende om even vaag te doen alsof het vaart meerderde.”