Artists in residence: Michelangelo in Brugge

Als Brugge een museum is, dan behoort de ‘Madonna met kind’ van Michelangelo in de Onze-Lieve Vrouwekerk ongetwijfeld tot de topstukken van de collectie.

Het marmeren standbeeld in de monumentale gotische kerk is inderdaad een van de grote kunstschatten die ons land herbergt. Het is naast de beelden van de twee slaven in het Louvre in Parijs en het beeld van de Hurkende jongen in de Hermitage in Moskou trouwens één van de zeldzame beeldhouwwerken van Michelangelo Buonarotti die ooit Italië hebben verlaten. Het was ook het allereerste, want toen Jan van Moeskroen of Giovanni di Moscerone, een Brugse handelaar in Engelse lakens die ook actief was in Italië, het beeld van Michelangelo kocht, was het genie van de Renaissance net bezig om zijn reputatie definitief te vestigen. Het beeld dateert van rond 1504, toen Michelangelo nog geen dertig jaar oud was, en werd dus gerealiseerd tussen de Pietà die nu in de Sint-Pietersbasiliek staat en de David die in de Galleria dell’Academia te bezichtigen is.

Vandaag staat de Madonna met kind achter kogelvrij glas, en moet entreegeld ervoor zorgen dat de bezoekersaantallen in de kerk niet zo hoog meer oplopen dat het klimaat er te fel door verstoord zou worden. Maar dat neemt niet weg dat het kunstwerk al een bewogen geschiedenis achter de rug heeft. Twee keer werd het door vreemde bezetters van ons land geroofd. Eén keer aan het einde van de achttiende eeuw door de Fransen, die het pas teruggaven nadat Napoleon in Waterloo was verslagen. En één keer door de Duitsers, die het tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten in de zoutmijn van het Oostenrijkse Altaussee. Daar werd het uiteindelijk door de Amerikanen troepen weggehaald, tijdens een operatie die aan bod komt in George Clooneys recente film The Monuments Men.

Je kan zeggen wat je wil, maar ik vind Michelangelo’s Madonna met kind minstens even aangrijpend als zijn Pietà. Het beeld in Rome is wel monumentaler en dramatischer, maar niet zo zuiver en misschien zelfs niet zo indringend als het Brugse beeld. Kunsthistorici prijzen de Madonna terecht omwille van de nieuwe dimensie die Michelangelo ermee gaf aan de klassieke afbeeldingen van de Moeder met haar kind. Het kind is bij hem geen baby meer en zit niet in een plechtige, speelse of geborgen pose op haar arm. De zoon van God staat hier net op zijn eigen voetjes en is ook duidelijk van plan daarmee zijn eerste stappen te zetten. Weg van het veilige timmermanshuis, op weg naar zijn onvermijdelijke dood. En het gezicht van zijn moeder spreekt boekdelen - meer bepaald die van het einde van de evangelies.

De Madonna van Michelangelo berust noodgedwongen in het lot van haar zoon dat haar ogenschijnlijk bekend is, maar ze kan er niet mee lachen. De jonge vrouw staat op het punt de hand van haar zoon te lossen, maar als het alleen aan haar zou gelegen hebben zou ze dat niet eens overwegen. De kleine Jezus oogt overigens ook niet zo zeker van zijn stuk. Zijn blik is niet gretig maar aarzelend, en toch is hij te stoer om nog om te kijken. Als je van dit beeld dan mentaal de sprong maakt naar de Pietà, heeft dat op een geseculariseerde mens in ieder geval een tragisch effect. De Schrift is dan wel in vervulling gegaan, die moeder zit daar nu wel met haar dode zoon in haar armen. Ze had het nog zo zien aankomen!

Godsdienstwaanzin
Als je de Bijbelse context wegdenkt kan je in de Madonna met kind eigenlijk twee levenshoudingen gesymboliseerd zien, die nauw verweven zijn met de klassieke rolpatronen tussen de geslachten: de vrouw die veilig ter plaatse blijft om te zorgen voor een individuele mens, de man die opstaat en wegloopt om zijn plicht te doen en de hele mensheid vooruit te helpen. Je kan je ook afvragen in welke mate zo’n beeld, en bij uitbreiding de hele iconografie rond de Moeder en de Zoon, heeft bijgedragen tot het in stand houden van die genderpatronen. Zonder wie dan ook voor het hoofd te willen stoten, en in het besef dat dit een anachronistische interpretatie is, zie ik in Michelangelo’s beeld ook een waarschuwing tegen misplaatste ambitie in het algemeen, en politiek geïnspireerde godsdienstwaanzin in het bijzonder, en moet ik bij het zien van Maria’s blik ook een beetje aan de ontredderde moeders en zusters van de Syriëstrijders denken.