Artists in residence: Andersen, Eriksen, Jacobsen in Kopenhagen

Sorry Kopenhagen, maar we willen het toch nog eens over jullie Kleine Zeemeermin hebben.

Het standbeeld van de Kleine Zeemeermin is een geslaagd werkstuk van de Deense beeldhouwer Edward Eriksen. Zoals wel meer sculpturale naakten ziet het er alvast door de ogen van een man charmant en aantrekkelijk uit. Verder beantwoordt het ook aan het beeld dat Hans Christian Andersen van de tragische sprookjesfiguur had geschetst: haar lichaamshouding drukt tegelijk zoekend verlangen als gedwee gedragen teleurstelling uit.

Lezing
Wellicht heeft u de extreemfeministische samenvatting van dit sprookje uit 1837 al eens gehoord. In ruil voor de liefde van haar droomprins verliest de meermin haar tong. Om aan een stel benen te komen, wordt haar vissenstaart op pijnlijke wijze gespleten met een zwaard (daar hoeven we geen tekening bij te maken). Zelfstandig staan en zeker dansen op die benen kost heel veel pijn. En als de prins dan toch nog met iemand anders trouwt (wat hij natuurlijk doet), krijgt het meisje in ruil voor haar driehonderdjarige leven als meermin niet het eeuwige leven waar ze als mens recht op dacht te hebben, maar de definitieve doodstraf door oplossing in koud zeewater. Volgens deze lezing kan je je dochter de lectuur van het sprookje best besparen, en haar maar beter onmiddellijk vertellen dat ze voor al haar dwaze romantische dromen sowieso afhankelijk is van mannelijke goedwil, en dan wellicht nog stilzwijgend zal moeten betalen met bloed, afwijzing en een miserabel leven.

Volgens een andere lezing streeft de Kleine Zeemeermin juist ten koste van alles en onafhankelijk van haar familie haar eigen droom na, en kiest ze ervoor als volwaardig mens in het leven te staan in plaats van aan haar poezelige voetjes gebonden te liggen.

Het is mijn bescheiden mening dat beide interpretaties niet ongegrond maar wel onvolledig zijn. Wie het sprookje leest, kan niet anders dan besluiten dat Andersen sympathie koestert voor de zeemeermin die haar horizon wil verruimen. Hij gaat alleen nogal ver in zijn waarschuwing aan alle aspirant-kleine zeemeerminnen onder de lezeressen, om geen al te grote opofferingen te doen ten gunste van onbetrouwbare sujetten zoals die arme verwarde prins. Andersen is als een vader die zijn dochter gelijk geeft als ze zegt dat de wereld niet rechtvaardig in elkaar zit, maar te laf is om haar bij te staan in de strijd om daar iets aan te willen veranderen. Het sprookje faalt dus in zijn poging emancipatorisch te zijn en haalt er uiteindelijk nog wat godsvrucht bij om de rollenbevestiging te doen slikken.

Kwetsbaar standbeeld
Verder is het natuurlijk vervelend dat wat voor een verhaal over een meisjesdroom moet doorgaan, draait rond een cultuurhistorische mannenfantasie als de zeemeermin, die haar slachtoffers geen andere keuze laat dan te zwichten voor haar verlokkingen. De zeemeermin is voor de behoeders van patriarchale maatschappijmodellen nog altijd de perfecte metafoor (het kleffe cliché van de ‘natte droom’ willen we zelfs in deze context niet gebruiken) om de verantwoordelijkheid van intergeslachtelijk onheil bij de vrouw te leggen. In dat verband willen we nog even de oorsprong van het standbeeld van de Kleine Zeemeermin schetsen. Het werd in 1909 bij Eriksen besteld door de rijke brouwerszoon en kunstmecenas Carl Jacobsen van de Carlsbergbrouwerij. Jacobsen moest niet zoveel moeite doen om te krijgen waar hij van droomde dan de Kleine Zeemeermin. Toen hij zodanig gecharmeerd raakte door de Deense ballerina Ellen Price in een theaterbewerking van het sprookje, vroeg hij haar gewoon of ze voor een beeld ervan wilde poseren. Hoewel je Price op een Youtube-filmpje van meer dan honderd jaar oud vrolijk kan zien huppelen, rijst toch het vermoeden dat ook haar voeten nog een beetje pijn zullen gedaan hebben bij het dansen. Toch wilde Price uiteindelijk niet naakt poseren vanwege het publieke karakter dat het beeld zou krijgen. Daardoor stond de vrouw van de beeldhouwer uiteindelijk model voor het lichaam van de Kleine Zeemeermin. De danseres leende wel haar gezicht. Jacobsen deed het beeld vervolgens ‘cadeau’ aan de Denen, alsof die er zo naar hadden verlangd.

Dat alles maakt het standbeeld, meer nog dan andere iconische beelden of kunstwerken zoals Manneken Pis of de Nachtwacht, intrinsiek kwetsbaar (voor vandalisme), en intrinsiek geschikt voor protestacties. Want de Zeemeermin mag dan reikhalzen naar wat onbereikbaar is, zelf is ze dat dus niet. Er is al geopperd om haar wat verder in het water te zetten, maar je kan haar nog altijd makkelijk aanraken, verminken, onthoofden of gebruiken voor politieke acties, die niet zelden met vrouwenrechten te maken hebben.