Het dateert van 1900 dat Sibelius fysiek in Brussel was. Maar zijn verstillende inspiratiebron krijgt eerstdaags vaste voet in Brusselse grond. In het Warandepark gaan de Finnen een berk planten, aangehaald uit het Hoge Noorden. En er komt een natuursteen bij. Samen vormen ze een ‘levend memoriaal’. Om de componist helemaal te vatten, is er de reizende filmexpo ‘The World of Jean Sibelius’.
150 jaar Sibelius: Europese likes voor Finse held
M et een berkenwoud aan concerten, tentoonstellingen, toeristenroutes en lezingen viert Finland al een heel jaar zijn bekendste burger: Johan (Janne) Christian Sibelius (1865-1957). Ook in Brussel ontbraken de concerten niet. En er volgt meer, nu Sibelius’ honderdvijftigste geboortedag eraan komt. Het Fins Cultureel Instituut voor de Benelux blijft programmeren (zie kaderstuk). Ook jonge songwriters als Sväng (zie artikel op laatste bladzijde) inspireren zich op Sibelius’ folkinvloeden.
Helemaal ingrijpend wordt het volgende week, als in het Warandepark een herdenkingssite voor Sibelius wordt gecreëerd. Ten zuiden van het ronde waterbassin tegenover het parlement wordt een jonge berk geplant. Die boom (zie foto, red.) gaan de Finnen per truck aanhalen uit Järvenpää, waar Sibelius’ museumhuis Ainola staat. Normaliter komt er ook een rotsblok bij, van aan de oever van het meer van Sibelius’ geboortedorp Hämeenlinna. Beide natuurelementen dragen veel symboliek in zich. Voor de Finnen dus het perfecte memoriaal dat voor een stuk authentiek-Finse natuurbelevenis staat. Bedoeling is dat bij de berk (tijdelijk) een bordje met QR-codes hangt, dat via een app toegang geeft tot muziek. De wandelaar krijgt dan Sibelius’ pianowerk Bjorken (De berk) te horen. Dergelijke bordjes hangen al in heel wat Finse parken.
Het lijkt misschien een wat ongewone en serene manier om aandacht te schenken aan een van de bekendste componisten ter wereld. Maar die subtiele communicatie is nu net Fins. En precies omdat er ook een wat clichématig beeld van de componist blijft zweven, houdt een reizende (film-)tentoonstelling halt in het Berlaymont, het hart van Europa. De expo reist honderd steden af en was eerder kort in de Finse ambassade in Brussel.
Klassiek portret
Vooraleer de wat aparte tentoonstelling te presenteren, toch even het basisportret over de componist. Janne (in het Frans Jean) Sibelius, wordt niet ver van Helsinki geboren, in het toenmalige groothertogdom Finland dat sinds 1809 onder de knoet zit van Rusland. Thuis wordt Zweeds gesproken. Vader Christian is stadsdokter en militair chirurg en sterft vroeg aan tifus. Jean Sibelius leert eerst piano van zijn tante en viool van Gustav Levender (van de militaire kapel). Rechten studeert hij in Helsinki (1885), muziek in het Instituut Martin Wegelius (1889). Dan volgt zijn verrijkende Europese muziekervaring in Berlijn – met een drankprobleem, dat terugkeert -, Leipzig en Wenen.
Vanaf 1891 beïnvloedt een soort ‘Fins réveil’ zijn geest. Het wordt toegeschreven aan de invloed van zijn vrouw Aino Järnefelt en het ontdekken van de Finse volkssaga, de Kalevala. Sibelius gaat les geven aan het conservatorium en de orkestschool van Robert Kajanus, die hij als dirigent op zijn tournees zal meenemen. Snel wordt hij zo bejubeld om zijn composities dat de staat hem al vanaf 1897 een (telkens verlengde) tienjarige subsidie geeft. De tournees en het succes tot in Amerika blijven niet uit.
Maar deze biografie is maar een steundraad in de expositie. De nieuwe invalshoek om Sibelius personage te scheppen is de man en de (groot)vader achter de mens.
Glimlachen
Curator van de tentoonstelling is de musicoloog, humanistisch filosoof, documentaireregisseur en journalist Pekka Hako. Hij maakte van Sibelius een nieuw portret, waarmee de componist zijn status kan optillen tot ambassadeur van het Europese gedachtegoed van vrijheid. Dat de Finnen daarmee ook deels moeten afstappen van het erfenisrecht op een ‘nationale held’ is nieuw.
“De tentoonstelling wil afstappen van de cultfiguur die van hem gemaakt werd,” stelt Pekka Hako. Daarvoor vertrekt Hako van elf documentairefilms (videos van vier tot vijftien minuten), samen goed voor anderhalf uur aan impressies. Daar komen nog eens twaalf presentatiepanelen bij, die telkens één thema belichten uit het leven van Sibelius. Van zijn kindertijd tot zijn familieleven.
Alles begint bij een welkomstbeeld van een glimlachende Sibelius. Hako: “Al de foto’s die in de wereld circuleren tonen een ernstige man. Eigenlijk was Sibelius erg vriendelijk met kinderen, getuigen zijn kleinkinderen in de video’s. De archieffilms uit 1927 en 1947 heb ik als bewijsmateriaal gebruikt om het portret van de man bij te sturen. De film uit 1927 werd gemaakt door de eerste Finse documentairemakers, die in de jaren 1920 het vak in Duitsland geleerd hadden.”
“Al de overige films heb ik geregisseerd, met getuigenissen van muziekkenners, historici en familieleden. Zij hebben het ook over een Sibelius die een ‘gevangene’ bleek te zijn van zijn eigen succes vanaf de jaren 1920. Al bij al leefde hij een erg mystiek leven in zijn huis in Ainola (genaamd naar zijn vrouw Aino, red.). Het is zijn leefwereld die hem tot een icoon maakte voor Finland, omdat hij het kunstmilieu (in Hotel Kämp) frequenteerde die de strijd voor onafhankelijkheid in diverse kunstvormen opwarmde. Dat streven naar vrijheid klinkt nu eenmaal verscholen in de muziek. Ik vond het tijd om dergelijk standpunt evenwichtig bij te sturen. Vandaar dat ik een zoektocht maakte naar de ‘mens achter de muziek’.”
Onafhankelijkheid
Klassiek portret
Vooraleer de wat aparte tentoonstelling te presenteren, toch even het basisportret over de componist. Janne (in het Frans Jean) Sibelius, wordt niet ver van Helsinki geboren, in het toenmalige groothertogdom Finland dat sinds 1809 onder de knoet zit van Rusland. Thuis wordt Zweeds gesproken. Vader Christian is stadsdokter en militair chirurg en sterft vroeg aan tifus. Jean Sibelius leert eerst piano van zijn tante en viool van Gustav Levender (van de militaire kapel). Rechten studeert hij in Helsinki (1885), muziek in het Instituut Martin Wegelius (1889). Dan volgt zijn verrijkende Europese muziekervaring in Berlijn – met een drankprobleem, dat terugkeert -, Leipzig en Wenen.
Vanaf 1891 beïnvloedt een soort ‘Fins réveil’ zijn geest. Het wordt toegeschreven aan de invloed van zijn vrouw Aino Järnefelt en het ontdekken van de Finse volkssaga, de Kalevala. Sibelius gaat les geven aan het conservatorium en de orkestschool van Robert Kajanus, die hij als dirigent op zijn tournees zal meenemen. Snel wordt hij zo bejubeld om zijn composities dat de staat hem al vanaf 1897 een (telkens verlengde) tienjarige subsidie geeft. De tournees en het succes tot in Amerika blijven niet uit.
Maar deze biografie is maar een steundraad in de expositie. De nieuwe invalshoek om Sibelius personage te scheppen is de man en de (groot)vader achter de mens.
Glimlachen
Curator van de tentoonstelling is de musicoloog, humanistisch filosoof, documentaireregisseur en journalist Pekka Hako. Hij maakte van Sibelius een nieuw portret, waarmee de componist zijn status kan optillen tot ambassadeur van het Europese gedachtegoed van vrijheid. Dat de Finnen daarmee ook deels moeten afstappen van het erfenisrecht op een ‘nationale held’ is nieuw.
“De tentoonstelling wil afstappen van de cultfiguur die van hem gemaakt werd,” stelt Pekka Hako. Daarvoor vertrekt Hako van elf documentairefilms (videos van vier tot vijftien minuten), samen goed voor anderhalf uur aan impressies. Daar komen nog eens twaalf presentatiepanelen bij, die telkens één thema belichten uit het leven van Sibelius. Van zijn kindertijd tot zijn familieleven.
Alles begint bij een welkomstbeeld van een glimlachende Sibelius. Hako: “Al de foto’s die in de wereld circuleren tonen een ernstige man. Eigenlijk was Sibelius erg vriendelijk met kinderen, getuigen zijn kleinkinderen in de video’s. De archieffilms uit 1927 en 1947 heb ik als bewijsmateriaal gebruikt om het portret van de man bij te sturen. De film uit 1927 werd gemaakt door de eerste Finse documentairemakers, die in de jaren 1920 het vak in Duitsland geleerd hadden.”
“Al de overige films heb ik geregisseerd, met getuigenissen van muziekkenners, historici en familieleden. Zij hebben het ook over een Sibelius die een ‘gevangene’ bleek te zijn van zijn eigen succes vanaf de jaren 1920. Al bij al leefde hij een erg mystiek leven in zijn huis in Ainola (genaamd naar zijn vrouw Aino, red.). Het is zijn leefwereld die hem tot een icoon maakte voor Finland, omdat hij het kunstmilieu (in Hotel Kämp) frequenteerde die de strijd voor onafhankelijkheid in diverse kunstvormen opwarmde. Dat streven naar vrijheid klinkt nu eenmaal verscholen in de muziek. Ik vond het tijd om dergelijk standpunt evenwichtig bij te sturen. Vandaar dat ik een zoektocht maakte naar de ‘mens achter de muziek’.”
Onafhankelijkheid
Dat moet even slikken zijn voor de Finnen, valt te denken. De biografieën over de componist zetten de ‘awakeness’ van de identiteit van de Finnen voorop. De documentairefilms daarentegen tonen een genuanceerdere geschiedenis. De video’s hebben het over thema’s als: de ontwikkeling van de stad Helsinki, over ‘ik was vijftien en muziek nam me bij de keel’ en ‘ik schrijf muziek opdat jullie (kinderen) brood en boter zouden hebben’. Dat stuurt het beeld van Sibelius sterk bij.
Heka: “Dat Helsinki vanaf 1887 plots een echte stad van stenen in plaats van houten huizen werd, en dat de studentenstrijd parallel en snel ontwikkelde, moet bijgedragen hebben tot de succeskansen voor Sibelius. De omstandigheden van zijn tijd vielen net goed, om uit te blinken. Artiesten, waaronder schilders, trokken aan één zeel om de noodzaak tot onafhankelijkheid te duiden. Alle ideeën bruisten samen. Dat klimaat maakte het mogelijk dat inspiratie werd gestimuleerd. In die context schreef Sibelius zowel orkestmuziek, zeven symfonieën, solo’s, pianowerk en zijn prachtig Vioolconcerto, het meest gespeelde van de twintigste eeuw.”
Vooral zijn gezinsleven, achter de scène van de grote concertpodia, is totnogtoe onderbelicht geweest, vindt Hako. “Zijn kleinkinderen vertellen (in de nieuwe films) over hun grootvader die de wereld van het kind-zijn begreep. Hij vroeg hen altijd welke dromen ze hadden de vorige nacht. Of ze vogels hadden gezien? En of die zongen?”
Het gaat over persoonlijke dingen die niet bekend waren omdat de componist heel discreet was over zijn thuis. Toch doen die getuigenissen een nieuw licht vallen over de man. Net als toen hij ‘om den brode’ kleine stukken schreef voor opdrachtgevers. Want tijdens de Eerste Wereldoorlog (Finland was er niet bij betrokken, red.) bleek plots elk contact met de andere landen onmogelijk. Sibelius kon niet meer reizen, op één trip naar Göteborg na. Hij had net getoerd in Amerika en zou daar een reeks van 40 tot 50 concerten toegeschoven krijgen. Toen hij echter op de boot naar Finland zat, kwam het fatale telexbericht van de schietpartij in Sarajevo.
De Eerste Wereldoorlog zette alle plannen op de helling. ”Zoiets weegt op een componist en een man. In die oorlogsjaren schreef hij wel door aan zijn symfonie, maar die kon niet gespeeld worden. Vóór de oorlog dirigeerde hij ook zijn werk in Parijs, Berlijn, Londen,… Die inkomsten vielen dus ook weg. Ook dat leven wordt duidelijk in de tentoonstelling.”
Niet Fins
Ons interesseert natuurlijk ook het bezoek van Sibelius aan Brussel, in 1900. Het Helsinki Symphonic Orchestra reisde toen voor het eerst het land uit, naar de Wereldtentoonstelling van Parijs. Onderweg werd ook Brussel aangedaan. In het Paleis voor Schone Kunsten werd zijn werk gespeeld. Zelf zat hij in de zaal. Het was zijn vriend Kajanus – die doorgaans zijn werk dirigeerde – die het orkest leidde.
“Als Sibelius erbij was, ging hij altijd even op het podium staan om het succes in ontvangst te nemen,” zegt Hako. “Je moet geen Fin zijn om die muziek te begrijpen. Net zoals je geen Duitser moet zijn om Bach of Beethoven aan te voelen. Sibelius’ muziek plaatst zich op een universeel niveau, dat het nationale gevoel overstijgt. Als Fin horen wij misschien iets anders, maar Sibelius’ muziek is niet Fins per definitie. Het is abstracte muziek, en dat maakt het tot succesvol in de wereld. Er zit veel meer in dan het tijdelijke van een onafhankelijkheidsstreven. Sibelius, Mendelssohn, Bach,… Ze overstijgen allen de persoon van nationale held.”
“Sibelius’ muziek is misbruikt voor nationale doelen, in een bepaalde manier als de Wagneriaanse muziek in nazi-Duitsland. Sibelius was geen politieke figuur, maar de maatschappij heeft hem als ‘merknaam’ gebruikt. Gelukkig is die relatie tegenover de componist genormaliseerd de jongste vijftien jaar; daar gaat deze expo over. “
Universeel en nationalisme-overstijgend, dus. En wat met de kracht van de stilte die zijn muziek oproept? Hako: “Als Fin, die de content van stilte goed begrijpt, mag ik het volgende beweren. Je kan misschien het geluid in de stilte van het Finse woud horen, maar Sibelius’ muziek bewijst dat dit ook in een hectisch stadscentrum kan. Op beide locaties werkt alle achtergrondgeluid niet storend. Enkel daar waar de individuele klank wegvalt, is echte stilte te vinden.” Binnenkort dus ook bij de Sibeliusboom in het Warandepark.
Heka: “Dat Helsinki vanaf 1887 plots een echte stad van stenen in plaats van houten huizen werd, en dat de studentenstrijd parallel en snel ontwikkelde, moet bijgedragen hebben tot de succeskansen voor Sibelius. De omstandigheden van zijn tijd vielen net goed, om uit te blinken. Artiesten, waaronder schilders, trokken aan één zeel om de noodzaak tot onafhankelijkheid te duiden. Alle ideeën bruisten samen. Dat klimaat maakte het mogelijk dat inspiratie werd gestimuleerd. In die context schreef Sibelius zowel orkestmuziek, zeven symfonieën, solo’s, pianowerk en zijn prachtig Vioolconcerto, het meest gespeelde van de twintigste eeuw.”
Vooral zijn gezinsleven, achter de scène van de grote concertpodia, is totnogtoe onderbelicht geweest, vindt Hako. “Zijn kleinkinderen vertellen (in de nieuwe films) over hun grootvader die de wereld van het kind-zijn begreep. Hij vroeg hen altijd welke dromen ze hadden de vorige nacht. Of ze vogels hadden gezien? En of die zongen?”
Het gaat over persoonlijke dingen die niet bekend waren omdat de componist heel discreet was over zijn thuis. Toch doen die getuigenissen een nieuw licht vallen over de man. Net als toen hij ‘om den brode’ kleine stukken schreef voor opdrachtgevers. Want tijdens de Eerste Wereldoorlog (Finland was er niet bij betrokken, red.) bleek plots elk contact met de andere landen onmogelijk. Sibelius kon niet meer reizen, op één trip naar Göteborg na. Hij had net getoerd in Amerika en zou daar een reeks van 40 tot 50 concerten toegeschoven krijgen. Toen hij echter op de boot naar Finland zat, kwam het fatale telexbericht van de schietpartij in Sarajevo.
De Eerste Wereldoorlog zette alle plannen op de helling. ”Zoiets weegt op een componist en een man. In die oorlogsjaren schreef hij wel door aan zijn symfonie, maar die kon niet gespeeld worden. Vóór de oorlog dirigeerde hij ook zijn werk in Parijs, Berlijn, Londen,… Die inkomsten vielen dus ook weg. Ook dat leven wordt duidelijk in de tentoonstelling.”
Niet Fins
Ons interesseert natuurlijk ook het bezoek van Sibelius aan Brussel, in 1900. Het Helsinki Symphonic Orchestra reisde toen voor het eerst het land uit, naar de Wereldtentoonstelling van Parijs. Onderweg werd ook Brussel aangedaan. In het Paleis voor Schone Kunsten werd zijn werk gespeeld. Zelf zat hij in de zaal. Het was zijn vriend Kajanus – die doorgaans zijn werk dirigeerde – die het orkest leidde.
“Als Sibelius erbij was, ging hij altijd even op het podium staan om het succes in ontvangst te nemen,” zegt Hako. “Je moet geen Fin zijn om die muziek te begrijpen. Net zoals je geen Duitser moet zijn om Bach of Beethoven aan te voelen. Sibelius’ muziek plaatst zich op een universeel niveau, dat het nationale gevoel overstijgt. Als Fin horen wij misschien iets anders, maar Sibelius’ muziek is niet Fins per definitie. Het is abstracte muziek, en dat maakt het tot succesvol in de wereld. Er zit veel meer in dan het tijdelijke van een onafhankelijkheidsstreven. Sibelius, Mendelssohn, Bach,… Ze overstijgen allen de persoon van nationale held.”
“Sibelius’ muziek is misbruikt voor nationale doelen, in een bepaalde manier als de Wagneriaanse muziek in nazi-Duitsland. Sibelius was geen politieke figuur, maar de maatschappij heeft hem als ‘merknaam’ gebruikt. Gelukkig is die relatie tegenover de componist genormaliseerd de jongste vijftien jaar; daar gaat deze expo over. “
Universeel en nationalisme-overstijgend, dus. En wat met de kracht van de stilte die zijn muziek oproept? Hako: “Als Fin, die de content van stilte goed begrijpt, mag ik het volgende beweren. Je kan misschien het geluid in de stilte van het Finse woud horen, maar Sibelius’ muziek bewijst dat dit ook in een hectisch stadscentrum kan. Op beide locaties werkt alle achtergrondgeluid niet storend. Enkel daar waar de individuele klank wegvalt, is echte stilte te vinden.” Binnenkort dus ook bij de Sibeliusboom in het Warandepark.
--------------------------
150 jaar Sibelius
- In december volgen nog meer evenementen in Brussel
- 6/12: Kamus String Quartet, speelt onder andere Sibelius naar aanleiding van de Finse Onafhankelijkheidsdag in Bozar, www.bozar.be
- 8/12: 150ste Geboortedag Sibelius herdacht in het Parlement (niet openbaar)
- 18/12: concert Alternative Sibelius (transcripties), in het Korean Cultureal Centre, Regentschapsstraat
- 27/12: Musical Conferences en recital in de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, Hertogstraat.
- Alle info: www.finncult.be
Expo 'The World of Jean Sibelius'
data: 16/10 > 11/11
waar: Berlaymont Exhibition Hall, Wetstraat 200, Etterbeek
Lees meer over: Muziek
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.