Tentoonstelling over Europese cartografie

"De cartografie van Europa is altijd al gedateerd en onvolledig geweest. Ook nu nog verschijnen kaarten met bruggen die niet bestaan," zegt Wouter Bracke van de Koninklijke Bibliotheek (KB). Een tentoonstelling verleent een en ander een serieus cachet.

Uit haar enorme collectie kaarten en plannen heeft de Koninklijke Bibliotheek in het kader van vijftig jaar Europa en het festival Europalia een tentoonstelling uitgewerkt: Formatting Europe - Mapping a continent. Meteen is Europese cartografie ook het thema van het zesde internatio­naal colloquium van de Brussels International Map Collectors' Circle

(BIMCC). De Engelssprekende club is gesticht in 1998 en is nu al de grootste club van cartografieverzamelaars op het Europese vasteland. Ze organiseert studiesessies en geleide bezoeken voor studenten, academici en antiquaren. De tentoonstelling Formatting Europe, uitgewerkt door Wouter Bracke, het KB-afdelingshoofd Kaarten en Plans, schetst een verrassend portret van Europa met kaarten, atlassen, prenten en penningen. Tien eeuwen Europa worden in beeld gebracht, beginnend met de elfde eeuw en eindigend met de oprichting van de Europese Gemeenschap.

Vast of los
De rode draad is dat Europa er op elke afbeelding anders uitziet. Daar zijn vele redenen voor: geen vertrouwdheid met het terrein, kopië­ren van oude (en dus gedateerde) kaarten, militaire doelstellingen, politiek machtsvertoon enzo­voorts. Er speelden zelfs - vaak - economische motieven mee. Een drukker die een dure kopergravure gekocht had, wou zijn investering jarenlang zien renderen. Soms werden de drukpreparaten zelfs generaties lang doorverkocht, zodat de gebruiker zich niet bewust was van de sterk veranderde realiteit. En dan zijn er nog de grote wetenschappelijke 'sprongen voorwaarts' in de cartografie, met bijvoorbeeld de boekdrukkunst en de ontdekking van het meetinstrumentarium.

Toch kun je zelfs met de huidige technieken terecht twijfelen aan de totale correctheid van een plan. Als een brug in aanleg is, dan moet de uitgever beslissen of hij de kaart laat wachten, of alvast laat drukken. Als het plan verschijnt en de brug wordt niet afgewerkt, dan geraken referentiekaarten in omloop die niet correct zijn. Daar zijn in alle tijden vele voorbeelden van, van een Grieks eiland dat gelijktijdig als schiereiland en als eiland uitgetekend werd en honderd jaar later nogmaals, tot sites in het Hoge Noorden en Rusland die niet aangestipt staan.

Ludiek familieparcours
Grote kleurrijke kaarten, vaak in opdracht gemaakt, zoals voor de prinsen de Ligne, zijn uiteraard de kroonjuwelen van de expositie. Maar het 'droge' wetenschappelijke onderwerp kunt u ook als een ontspannende ontdekkingstocht naar rariteiten en Europa-misvormingen aanpakken. Er is zelfs een gratis ontdekkingskoffer voor kinderen voorhanden, waarmee een familieparcours door de zaal een speelse zaak wordt. Op verschillende uitbeeldingen van de wereldkaart door de Romeinse historicus Sallustius wordt Europa als een kwart taart voorgesteld, naast de werelddelen Afrika en Azië (zie afbeelding). De drie werelddelen worden omringd door de oceaan. De T die hen scheidt, staat voor de Nijl, de Don en de Middellandse Zee. In de Europese taartpunt heeft de middeleeuwse kopiist van de Sallustius-tekst de herkomstplaats van dit perkament genoteerd: Ekmundia of (de abdij van) Egmond in Noord-Holland, die overigens sterk verbonden is met de Sint-Pieters­abdij van Gent. Gek genoeg staat Ekmundia groter geschreven dan het 'middelpunt' van de wereld: Jeruzalem.

Allegorieën
Uit het eigen Prentenkabinet toont de KB een eerste editie van verpersoonlijkingen van de Vier Werelddelen door Adriaen Collaert naar ontwerptekeningen van Maarten de Vos (1588-1589). Het allegorische model van Vrouwe Europa is opmerkelijk rijkelijk uitgedost, terwijl Vrouwe Afrika 'onderontwikkeld' en naakt wordt voorgesteld. "Zoals vele tijdgenoten-humanisten verliet de cartograaf bij het nadenken over de menselijke beschaving de dichotomie christelijk/heidens. Hij zag meer in de tweedeling civiel/wild," verduidelijkt de catalogus.

Nog een stapje verder gaat het in de negentiende eeuw, als de Brusselse uitgever-tekenaar Mols-Marchal een 'spotprent van Europa' inkleurt. De landen krijgen de contouren van dieren en personages. Voor Rusland is dat de beer, die duidelijk minder weegt dan de Europese groep geallieerden - een allegorie op de Krimoorlog. De kalkoen staat voor Turkije. De keizerlijke arend is Frankrijk, verspreider van de beschaving. Italië is een dolle hond, en Elba draagt de steek van Napoleon. In België staan Brussel en Waterloo als steden aangestipt. En voor de Polen beweent een trieste vrouw haar onafhankelijkheid. Destijds moet de kaartlezer een en ander meteen als ludiek begrepen hebben, maar vandaag zijn zulke geografisch-politieke spotprenten moeilijker te ontcijferen.

:: Formatting Europe - Mapping a continent van 17 november tot en met 8 februari in de Houyouxgalerij van de Koninklijke Bibliotheek op de Kunstberg. Open van maandag tot en met zaterdag van 10 tot 17 uur, gratis toegang. Meer info op 02-519 53 98