Hannah Arendt en de banaliteit van het kwaad

Begin jaren zestig volgt de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt in Jeruzalem het proces tegen Adolf Eichmann. Het valt haar op dat de nazistische oorlogsmisdadiger geen verpersoonlijking van het radicale kwaad is maar veeleer een mediocre bureaucraat die zonder nadenken bevelen uitvoert. Arendts ideeën over de ‘banaliteit van het kwaad’ lokken zware controverse uit. De Duitse filmregisseur Margarethe von Trotta puurde er een film uit.

Margarethe von Trotta heeft een zwak voor films over sterke vrouwen die geschiedenis schreven. Na een carrière als actrice voor onder andere Rainer Werner Fassbinder maakte ze films over de marxistische revolutionair Rosa Luxemburg, mystica Hildegard von Bingen of met de Rote Armee Fraktion gelieerde zussen.

Gepassioneerd vertelt ze over haar film over Hannah Arendt. Deze hyperintelligente Joodse filosofie had als studente in de jaren twintig een affaire met docent en baanbrekend filosoof Martin Heidegger. Terwijl hij zich tot een van de nazi-ideologen ontpopt, slaat zij voor het nazisme op de vlucht en komt via Parijs in New York terecht. In 1951 werpt Hannah Arendt zich op als vooraanstaand denker met het boek The Origins of Totalitarianism. von Trotta concentreert zich op een ander hoofdstuk uit haar leven. De kettingrokende denkster wordt ongemeen hard aangepakt na bedenkingen over de banaliteit van het kwaad naar aanleiding van het proces tegen Adolf Eichmann, de nazi-bureaucraat die zonder nadenken het transport van miljoenen joden naar de gaskamers organiseerde.

Wanneer hoorde u voor het eerst over Hannah Arendt spreken? Viel haar naam op school?
Margarethe von Trotta: Zeker niet op school. In het Duits middelbaar onderwijs is geen plaats voor filosofie. Maar zelfs op de universiteit werd niets over Hannah Arendt verteld. Eigenlijk ben ik haar pas tegengekomen tijdens de voorbereiding van Rosenstrasse (haar film uit 2003 over niet-Joodse vrouwen die in Berlijnse Rosenstrasse protesteerden om hun gevangen Joodse mannen vrij te krijgen, red.). Die film heb ik gedraaid in 2002 maar de voorbereidingen begonnen tien jaar eerder. Toen wou ik alles weten over de geschiedenis van Israël, de joden, het nationaal-socialisme. Een heel onderzoek was dat. In die tijd heb ik Hannah Arendts boek over Adolf Eichmann gelezen.

Welk aanzien geniet Hannah Arendt vandaag?
von Trotta: Vandaag staat ze hoog in het aanzien. Maar na 1968 en tijdens de jaren 70 werd in linkse kringen op haar neergekeken. Dat ze in haar boek over het totalitarisme communisme en nationaal-socialisme gelijk inschaalde, schoot links in het verkeerde keelgat. Pas na de Val van de Muur dook Hannah Arendt weer op in onze algemene kennis en intellectuele debatten.

Aan welk boek, documentaire, interview of getuigenis over Hannah Arendt had u het meest?
von Trotta: Jij schrijft emails, jij weet dat niet meer maar vroeger schreef men elkaar lange brieven. Uit die correspondentie kon je vrij veel afleiden over iemands karakter en gedachtengoed. De brieven vormen een mozaïek van de persoonlijkheid. Ik heb me dus verdiept in de briefwisseling van Hannah Arendt. Ze correspondeerde driftig met Karl Jaspers, Martin Heidegger, Kurt Blumenfeld, Mary McCarthy en haar echtgenoot Heinrich Blücher. Allemaal personages in de film.

Haar grootste verdienste is de verwoording van een idee. Hoe verwerk je dat nou in film? Dat iemand nadenkt is niet meteen makkelijk in beeld te brengen.
von Trotta: Aan zo'n film moet je willen beginnen (lacht). Dat vergt én moed én een grote dosis naïviteit en onschuld. Kunst maak je niet bewust. Het benadert je en je hebt het te aanvaarden. Vervolgens duik je een zwarte tunnel in en hoop je maar dat er licht is op het einde.

De Amerikaanse scenariste Pam Katz en ik waren lang van mening dat we heel het leven van Hannah Arendt moesten navertellen. Maar dat zou nooit gelukt zijn op twee uur tijd. We zouden als in een actiefilm van gebeurtenis naar gebeurtenis hebben moeten hoppen en dat zou ten koste gegaan zijn van wat haar uniek maakte: haar denkvermogen en wilskracht om een idee uit te diepen. We besloten ons toe te spitsen op de vier jaar van het proces van Adolf Eichmann en de controverse die haar geschriften opwierpen. Aanvankelijk was de titel van de film trouwens The Controversy.

Ik begrijp niet genoeg waarom haar ideeën over de banaliteit van het kwaad zo controversieel waren. Hannah Arendt heeft toch gewoon gelijk. Eichmann was geen incarnatie van de duivel maar een mediocre bureaucraat die blindelings bevelen uitvoerde.
von Trotta: Maar dat wou men toen niet geweten hebben. Eichmann was de Satan, de verpersoonlijking van het kwade. Het idee was nieuw dat iemand tegelijk een oorlogscrimineel kon zijn én een nobody die niet in staat is om voor zichzelf te denken. Vandaag weten we beter.
Tussen haakjes: Hannah Arendt verzon de uitdrukking de banaliteit van het kwaad niet zelf. Ze nam die over van haar mentor Karl Jaspers.

Wist ze eigenlijk dat haar artikels en boek over Eichmann zoveel stof zouden doen opwaaien?
von Trotta: Zeggen wat je denkt was voor Hannah Arendt de normaalste zaak ter wereld. Polemiek werd niet geschuwd. Ze correspondeerde met haar stam: een groep intellectuele vrienden. Of nodigde hen thuis thuis uit en dan werd er open maar hevig gediscussieerd. Maar dat haar ideeën zo'n hevige reacties zouden uitlokken, had ze niet vermoed. Ze werd dan ook totaal verkeerd begrepen en uitgespuwd door mensen die haar werk niet eens gelezen hadden. Niet dat ze een blad voor de mond genomen zou hebben als ze wél had geweten hoeveel controverse haar woorden opwekken zouden.

Uw film is een groot pleidooi om voor jezelf te denken. Is dat de kern van Arendts boodschap?
von Trotta: "Niemand heeft het recht te gehoorzamen," schreef ze naar aanleiding van Eichmann. "Denk zelf!" Dat zegt Hannah Arendt ons. Kenmerkend voor haar werk is het zinnetje 'Denken ohne Geländer'. Denken zonder leuningen. De trap beklimmen zonder de leuning te gebruiken. Klinkt simpel maar doen we dat ook? Het is zoveel gemakkelijker om te volgen, om over te nemen wat de anderen zeggen en voorschrijven. Denk aan de mode en de reclame maar ook aan ideologieën. Men zegt je welke kleren aan te trekken, wat te denken en men slikt dat. Het aanbod voorgekauwde meningen is zo enorm dat we zelden zelf nadenken.

Denkt u altijd zelf na?
von Trotta: Ik ben altijd een rebel geweest. Ik heb altijd mijn twijfels gehad als iemand me zei wat ik moest denken. Maar ik ben zeker niet zo soeverein in mijn denken als Hannah Arendt. Ik ben een '68'er. Ik was links. Met mijn rebelse geest had ik terrorist kunnen worden maar zo ver is het niet gekomen. Toch denk ik vandaag, met de nodige recul, dat ik toen in die tijd soms meer mijn eigen hoofd had moeten gebruiken. Ik liet me meeslepen. Het waren dan ook opwindende tijden.