© KMKG

Praat achteraf: Hallucinant houtsnijwerk

Michaël Bellon
© Brussel Deze Week
07/05/2011
Gezien: het Sint-Jorisretabel in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, op donderdag 28 april met Broodje Brussel.

Een tiental mensen was donderdagmiddag opgedaagd voor een rondleiding in de afdeling Gotiek, Renaissance en Barok van het Jubelparkmuseum. Dat is veel of weinig, afhankelijk van hoe u het bekijkt. Het ging om een rondleiding door Karl Marcelis over Brabantse retabels - niet meteen een hot item in het eenentwintigste-eeuwse leven van alledag. Toch hadden de afwezigen ongelijk. Hoe kort de rondleiding ook was - Broodje Brussel houdt er voor de lunchactiviteiten natuurlijk rekening mee dat er in de namiddag nog gewerkt moet worden -, ze was figuurlijk en letterlijk een openbaring.

Retabels zijn altaarstukken, meestal vervaardigd uit gepolychromeerd (gekleurd) en/of gedoreerd (met goud bekleed) houtsnijwerk, die achter het altaar werden geposteerd. Ze waren een beetje de 3D-films van vroeger, want ze beeldden in verschillende episodes bijbelse verhalen of heiligenlevens uit. Tot lering, stichting en soms ook wel vermaak van de gelovigen. Hun stijl veranderde mee met de kunststromingen.

Het oudste retabel in de gereputeerde verzameling van de KMKG is het laatgotische retabel van de Heilige Catharina, van rond 1430 uit de Begijnhofkerk van Tongeren. Het is herkenbaar aan de omgekeerde T-vorm en het verkeert in betrekkelijk goede staat, hoewel de relieken eruit verdwenen zijn (monniken stalen ze weleens om ze elders te commercialiseren). Ook mankeert er hier en daar een hoofd of een hand, omdat retabels meestal volledig uit elkaar geschroefd konden worden. Tot de hoofden en de handjes toe.

Zo kwam het Sint-Jorisretabel, het absolute hoogtepunt uit de verzameling, ooit in talloze kistjes bij de KMKG terecht. Dat meters­lange, uitmuntend gecomponeerde retabel in elkaar puzzelen was dus een heksentoer, maar het loonde.

Het nooit gepolychromeerde retabel, rond 1493 vervaardigd door de Brusselse topkunstenaar Jan Borreman voor de kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Ginderbuiten in Leuven (die ook het schilderij 'De kruisafneming' van Rogier van der Weyden herbergde), beeldt de zeven martelingen van Sint-Joris uit. Het is een spectaculair kijkstuk, vol anekdotes en details. Interessant is bijvoorbeeld dat heiligen wel martelingen doorstonden door goddelijke interventie, maar uiteindelijk toch moesten bezwijken om de heiligenstatus aan Gods rechterhand te kunnen bereiken. En als u op de voorgrond van een gruwelijk of juist verheven tafereel een hondje achter zijn oor ziet krabben, dan heeft u waarschijnlijk te maken met het werk van een nuchtere, niet van humor gespeende Brabander: zij stonden om die aardse details bekend.

Bij het vervaardigen van een retabel kwamen verschillende ambachtslui kijken. De hele sector stelde rond 1500 ongeveer achtduizend mensen te werk. In een eeuw tijd werden in Brussel, Mechelen en Antwerpen wel tienduizend retabels geproduceerd en uitgevoerd over de hele wereld, van Kiev tot Gran Canaria.

Cruciaal voor de hedendaagse beleving is echter de wetenschap dat de meeste retabels bescharnierde zijpanelen hadden die het altaarstuk volledig konden afsluiten. Beeldt u zich dat in: u zit, godvrezend en wel, een gregoriaanse mis van tweeënhalf uur uit in een koude, donkere kapel, en dan, na de consecratie, voltrekt zich het wonder en openbaart zich dat uit hout gesneden schouwspel. Heel even maar, want na drie minuten schuiven de misdienaars de zijluiken er weer voor.

Met dat in het achterhoofd moet je vandaag nog altijd naar de retabels kijken. Stel dat we het Sint-Jorisretabel konden laten rondreizen langs de Brabantse kerken om er de bezoekers elk drie minuten naar te laten kijken. Het zou een toeristische topper zijn. De kerken zouden weer vol zitten.
In afwachting kunt u te allen tijde naar de KMKG, waar de retabels tegenwoordig ook mooi gepresenteerd en becommentarieerd worden, naast tal van wandtapijten en ander Brussels toperfgoed.

Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.

Lees meer over: Brussel-Stad, Cultuurnieuws

Iets gezien in de stad? Meld het aan onze redactie

Site by wieni